Din, toplum içinde insanca yaşayabilmenin temel ortak paydasını insanlara kazandırır. Bu ortak payda, her insanın Tanrı’nın özenle yarattığı benzersiz bir varlık olması ile kendisini açık eden, insan olmanın bizatihi değer olduğu gerçeğidir. Tanrı, aklı destek olsun diye vahiy göndermiştir. Din, insan hayatına anlam kazandıran, insanın olay ve olguları “olduğu hali ile”, varolan gerçekliği ile anlamasını kolaylaştıran, insanın kendini inşa etmesini mümkün kılan bir araçtır. Din, insan için vardır. Din, kaynağını insanın fıtratında bulur. Din, toplumların gelişmişlik düzeyine göre kurumsallaşır. Bu sebepten, insanın olduğu her yerde, mutlaka din de vardır.

Dini anlayan, yaşayan ve kurumsallaştıran insandır. Bu bakımdan, din denildiğinde hem dinin özünü oluşturan temel kurucu ilkeler, hem de bu ilkelerin insanlar tarafından anlaşılma biçimleri akla gelir. Ancak, esas olan kurucu ilkeler olduğu için, dinin özünü bu ilkelerde aramak gerekir.

Dinin anlaşılma biçimi, anlayana, anlayanın içinde bulunduğu ortama ve anlaşılması gereken mesaj ile anlamaya çalışan arasındaki samimiyete bağlı olarak gerçekleşir. Bu sebepten, dinin anlaşılma biçimleri hem her bireyin hayatının muhtelif evrelerinde farklı olur, hem de toplumsal boyutta yatay ve dikey farklılıkları beraberinde getirir. Daha açık bir ifade ile, din anlayışı, bireysel ve toplumsal planda bütünüyle beşeri olan bir anlayıştır. Bu anlayışın ne ölçüde doğru olup olmadığı ile ilgili tek belirleyici yine “vahiy”dir. Vahyi anlayanın ise insan olduğu unutulmamalıdır. O zaman, din alanında belirleyici olan “ölçüt”, aklın ve vahyin kesiştiği, daha doğrusu birbirini tamamladığı yerlerde karşımıza çıkan ölçüt olmaktadır. İşte bizim mezhep dediğimiz oluşumlar, dinin anlaşılması ile ilgili beşeri tezahürlerdir. Daha açık bir ifade ile din ile ilgili yorumlar, anlayış farklılıkları kurumsallaşmaya başlayınca karşımıza mezhepler çıkmaktadır.

Mezheplerin oluşumuna sebep olan farklılaşmalarda belirleyici olan inanç ve siyaset olursa, siyasi ve itikadi mezhepler; amel ve uygulamalar olursa, fıkhi mezhepler söz konusu demektir. Mezhep, cemaat ve tarikat türü dini nitelikli bütün oluşumların temelinde “yorum” vardır. Dolayısıyla bu tür oluşumlar bütünüyle beşeridir ve hiçbiri İslam’ın tek doğru anlama biçiminin kendisininki olduğunu iddia edemez.

Kur’an, ısrarla, “hepiniz birden Allah’ın ipine sımsıkı sarılın, ayrılmayın” (3. Âl-i İmrân, 103) diyerek birlik beraberliğe davet eder. “Dinde ayrılığı düşmeyin” (vela teferreku bihi) (42. Şuârâ, 13); “Dinlerini paramparça eden (ferreku dinehum) ve çeşitli zümrelere ayrılanlardan da olmayın ki, o ayrılığa düşen her zümre kendi inancı ve kendi görüşü ile övünüp durmaktadır” (30. Rûm, 32) buyurarak, din konusunda bilinçli ve duyarlı olmaya çağırır. Hz. Peygamber de, mü’minleri bir vücudun organlarına benzeterek, kardeşliği pekiştirmeye çalışmıştır. Bütün bunlara rağmen, Müslümanlar yüzlerce mezhebe, cemaate, tarikate bölünmüştür ve bölünmeye de devam etmektedir. İşin ilginç yanı, Kur’an’ın uyarısına rağmen her grup kendisini “kurtuluşa erecek fırka” olarak görmekte, sahip olduğu ile övünmekten geri durmamaktadır. İşte, esas itibariyle egemenlik ve çıkar meseleleri etrafında ortaya çıkan bu bölünme ve parçalanmalar, mezhepleri, cemaat ve tarikatları meydana getirmiştir. Ancak hemen belirtelim; Hz. Muhammed’in sağlığında ne mezhep, ne cemaat, ne de tarikat vardır.

Kur’an, insanları akıllarını kullanmaya, düşünmeye, belgeye ve sağlam bilgiye dayalı düşünmeye davet etmektedir. Bireysel olarak düşünmenin önüne ve dini anlama çabasının önüne hiçbir engel koymamaktadır. Hatta “bütün fikirleri dinlemeye, ama en güzeline uymaya” çağırmaktadır. Söz konusu din olunca, İslam’ı anlama ve yaşama olunca Kur’an’ın istediği, Allah’ın vahyinin esas alınmasıdır. Bununla birlikte din anlayışları etrafındaki zümreleşmelerin dinleri ve mensuplarını parça parça etmesi ve her mezhebin kendisini mutlak doğru olarak görüp başkalarına empoze etmeye kalkması durumunda bu anlayışların bir zenginlik olmaktan çıkıp özgür düşüncenin önüne engel oluşturacağına dikkat çekmektedir. Mezhep, tarikat ve cemaatlerin İslam düşüncesinin gelişmesinde münbit bir alan olabilmesi ve gökkuşağı misali bir zenginlik olabilmesi için fikirlerinde Kur’an’ı ilham almaları kaçınılmazdır. Gök kuşağını oluşmasında güneş ve yağmur ne ise, farklı din anlayışlarının bir zenginlik olması ve birlikte yaşayabilmesi için de Allah’ın insanlığa bir rahmet ve lütfu olan vahiy (Kur’an) de aynı şeydir.

İşte İslam Mezhepleri Tarihi, din anlayışındaki farklılaşmaların kurumsallaşmasının ürünü olan mezhepleri ve dini oluşumları bilimsel yöntemlerle inceleyen, İslam’ı bir bütün olarak görme ve anlama imkanı sağlayan, İslam’ın ve Müslümanların geleceğine ışık tutan bir disiplindir. Dini anlayan, yaşayan ve kurumsallaştıran insanın ta kendisidir. Bu bakımdan her türlü dini anlayış beşeridir. Mezhepler de beşeri oluşumlardır.

İslam Mezhepleri Tarihi, her şeyden önce mezhep adı altında tarihte kendine yer açan oluşumları konu edinir. Bu alanda birazcık ilgilenen herkes bilir ki, hiçbir bir fikir, hiçbir sosyal oluşum kendiliğinden ve ortamdan yoksun olarak doğmaz. Ortaya çıkan hiçbir oluşum da, çıktığı haliyle kalmaz; değişerek, dönüşerek, evrilerek daha kuşaklara ulaşır. Kısaca, insanla, hatta canlıyla ilgili her şey, bir süreç dahilinde gerçekleşir. İşte İslam Mezhepleri Tarihi, ilgi alanına giren her oluşumu, ona vücut veren ortam ve tohum fikirlerden başlayarak bir süreç dahilinde, bilimsel yöntemlerle inceler. Böylece hem değişimleri hem de gelişmeleri anlamak mümkün olabileceği gibi; neyin din, neyin din anlayışı ve kültür olduğu konusunda bir bilinç geliştirmek mümkün olabilir.

Türkiye’de mevcut üniversite yapılanması içinde İslam Mezhepleri Tarihi, İlahiyat Fakülteleri’nde Temel İslam Bilimleri içinde yer almaktadır. İslam Mezhepleri Tarihi iki bilim dalından oluşmaktadır: Klasik İslam Mezhepleri ve Çağdaş İslam Akımları. Klasik İslam Mezhepleri, İslam Düşüncesi’nin ana arterlerini oluşturan Haricilik, Şiilik, Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet gibi siyasi ve itikadi saiklerle oluşan mezhepleri incelediği gibi, Hanefilik, Şafiilik, Hanbelilik ve Malikilik gibi ameli saiklerle oluşan fıkhi mezheplerin itikadi boyutunu ve bu alanda ortaya çıkan birikimi bilimsel yöntemlerle inceler. Burada esas alınan ilke anlama ve açıklama, bir başka deyişler “anlayıcı açıklama”dır. Fikirlerin hangi zaman diliminde, nasıl oluştuğu; anlayış farkına dayalı kurumsallaşmanın hangi süreçler çerçevesinde geleceğe yürüdü, “fikir-hadise, zaman-mekan” irtibatı kurularak anlamaya çalışılır. Çağdaş İslam Akımları ise Müslümanların mevcut anlayış biçimlerini tespit etmeye, bunlara dayalı muhtemel gelişmeleri önceden okumaya gayret eder.

Bu çalışmanın en önemli özelliklerinden birisi, her mezhebi, öncelikle kendi kaynaklarından anlamaya ve anlatmaya çalışmak olmuştur. Çalışmaya katkı sağlayan hiçbir bir bilim adamı, herhangi bir mezhebi yermek, ya da övmek amacıyla hareket etmemiştir. Esas olan, ilgi alanına giren mezhebi doğru anlayabilmektir. Mezheplerin adalet duygusu ile, mezheplerüstü bir yaklaşımla ve tarafsızlığı esas alarak anlamaya çalışıldığı, eser okunduğu zaman açıklıkla görülebilecektir.

Bu çalışmayı farklı kılan bir başka husus, İslam Ortak Paydası da diyebileceğimiz İslam’ın temel kurucu ilkeleri etrafındaki çekirdek anlayışla ilgili hassasiyettir. İslam Ortak Paydası, bir kimsenin tıpkı Hz. Muhammed’in sağlığında, onun “örnek”liğini esas alarak, Kur’an’ın aydınlığında Müslüman olanların yaptığı gibi, bir kimseyi İslam dairesine dahil eden temel kurucu ilkelerdir. Bir kimse, hangi mezhebe, tarikata, cemaate mensup olursa olsun, Tevhid, ahret ve nübüvvete inanıyorsa, Müslümandır ve İslam dairesi içindedir. Farklı din anlayışlarının zenginlik olarak anlaşılabilmesi, İslam Ortak Paydası’nın doğru anlaşılmasına ve mezhep, meşrep, cemaat ve tarikat gibi oluşumların İslam’la özdeşleştirilmemesine bağlıdır.

Elinizdeki eser, bir anlamda Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri’ndeki İslam Mezhepleri Tarihi alanındaki birikimi de yansıtmaktadır. Amacımız İslam’ın ve Müslümanların birikiminin eleştirel yaklaşımla doğru anlaşılmasına; insanların İslam’ın diriltici ve özgürleştirici soluğundan yararlanmasına birazcık da olsa katkı sağlayabilmektir. Müslümanların geleceği, bilginin gücüne sahip olmaya bağladır. Geçmişi doğru anlamadan, daha önceki tecrübelerden yararlanmadan bilginin gücüne sahip olmak mümkün değildir. İnsanlığın birikimine açık olmadan da bilgi üretilemez. Maziye ve ataların din anlayışına mahkum olmamanın yolu onu doğru anlayabilmekten geçer.

Son olarak Alevilik ve Kızılbaşlığın dini statüsü, menşei, gelişimi ve inanç yapısı en çok tartşılan konuları başında gelmektedir. Bu sebeple Kızılbaşlık farklılaşması ve Aleviliğin dini statüsü ile ilgili iki makaleye ekte yer verilmiştir.

Yorumlar - Yorum Yaz

Ziyaret Bilgileri