Урматтуу търага, кымбатту коноктор, с\й\кт\\ студенттер!  

Мен «Тарыхта т\рк уруулары кабыл алган ислам месхептери жана азыркы кездеги Кыргызстандагы диний акыбал» аттуу билдир\\ менен бул чогулушка катышуудамын.  Билдир\\м\ баштап жатып, маселе айкын болушу \ч\н кээ бир нерселерди т\ш\нд\ръ кет\\ пайдалуу болоорун сезип турам:  

Биринчиси, билдир\\мд\н темасындагы «т\рк уруулары»деген съз менен бир гана Чыгыш жана Батыш т\рктър\н эмес ислам динин кабыл алган бардык мусулман т\рк урууларын айтуудамын. 

Экинчиси, макаладагы «ислам месхептери» термини калк арасындагы «мезхеп» т\ш\н\г\нън  кеёири болуп т\рк уруулары кабыл алган ишеним жана саясий агымдарды ичине алат. Исламдын тарыхында пайда болгон диний т\ш\н\ктър жана булардын ичинен т\рк билим адамы Эбу Мансур ель-Матуридинин башчылыгында курулган Эхли Суннет вель-Жамааттын эё чоё тармагы жана бардык т\\к уруулардын кабыл алган Матуридилик месхебинин тарыхтагы жана б\г\нк\ к\ндъг\ мааниси жън\ндъ съз кылууга аракеттенем. Укук, Философия жана Тасаввуф агымдары жън\ндъ съз кылбайбыз. 

/ч\нч\с\, узак мезгилди жана чоё аймакты ичине алган ушундай теманы бул жерде тереёдетпестен жалпы мааниде жана кыскача Кыргызстандагы акыбалды ортого салууга аракеттенем. 

Орто Азия калкы Исламды эордук эмес ъз каалоолору менен кабыл алышкан. Исламды жалпы кабыл алууда Исламдын ъз т\з\л\ш\нън чыккан себептер мене бир катарда региондо ошол мезгилде жашаган кээ бир секталар да маанил\\ роль ойношкон. Бул региондо 80/699-жылдан бери аракетте болгон мезхептер Харижилер, Муржие, Мутезиле, Шиа, Зейдийе, Исмаилилик, Эхли С\ннеттин Матуриди тармагы, Эшари тармагы жана Селефилик, башкача аталышы менен  Хадисти жактагандар болушкан. Булардан Харижилер, Мутезиле Эшарилик жана Хадис тараптагылар кыска убакыт жана аз сандагы адамдарга таасирд\\ болушса, региондогу негизги к\ръш Эхли Суннет, Шиа мезхеби жана анын  ички группалары арасында болгон. Мындай к\ръш Иран маданияты менен Ислам т\ш\н\г\ менен Т\рк маданиятынын негизинде курулган Ислам т\ш\н\г\н\н арасындагы к\\ъш\ болуп эсептелет. Мен башка мезхептер эмес, Эхли С\ннет жана Шиа арасындагы тарыхый к\ръшт\н ж\р\ш\нъ кыскача токтолгум келет.  

            Бул месхептерден Хаарижилик, Шиа, Зейдийе, Исмаилиликке окшогон саясий месхептер же болбосо кээ бир саясий кыймылдар бардык аракеттерин ошол убактагы башкаруучуларды жыгууга жумшашкан жана  жашыруун кыймыл аракет кылышкан. Орто Азияда Исламдын жайыла башташы менен пайда болгон окуяларга себепчи болгон кээ бир адамдардын Т\рк экендиги белгил\\. Мисалы 137/755 те Маверауннехирдеги кътър\л\шкъ себеп болгон лидер эт-Т\ркъ деген т\рк. Бирок биз бул кыймылды Исламдашуу ък\м с\ргън бир мезгилде Иран маданияты жана Ислам маданиятынын таасиринде пайда болгон жана саясий себептери басымдуу болгон кыймыл деп эсептейбиз. Бул топтун кээ бир пикирлери менен ашири Шиа группаларынын ортосунда кээ бир окшоштуктар бар экендигине карабастан  шиа менен булардын  айырмачылыктарын тактоо керек деген ойдобуз. Бул аракеттердин итикатка жана келамга теориялык же болбосо социо-политикалык кыймылдын уландысы экендигин же эместигин айтуу кыйын.[1] Ъзгъчъ Эмевийлерди жыгууга аракеттенген Харижилерди эске албасак Шиалыкка байланышкан башка тармактар Алиогулларын к\чънд\р\\ \ч\н аракет кылышкан. Мисалы  Алиогуллары   аты менен белгил\\ болгон алгачкы аракеттер, Харун Рашид мезгилинде Яхья б. Абдуллахтын 170 колдоочулары менен мурда Рейге, алжактан Жузжан жана Балхка андан кийин Маверауннехирдеги Т\рк ханы Хааканга, эки жарым жылдан кийин Кумиске Жибалы  Таберистанга  жана эё акыры Дейлеманга качышы менен башталат.[2] 

Маверауннехирде аракеттенген Исмаилилердун башында Эмир Хусеин б. Али эль-Мерваразийнин окуучусу Эбу Абдуллах б. Ахмед эн-Несафо эль Бердего (331/942) кел\\дъ.[3] Ал Саманий мамлекетинин башкаруучуларын, Исмаилиликке киргиз\\гъ аракет кылды, бирок бул иштери \ч\н ълт\р\лд\. Ал мугалими сыяктуу Насыр б. Ахмеддин кызматчылары менен жакындашуу жолдорун издеди. Ошол учурда Хоросанда къптъгън кишилерди Исмаилиликке киргизди жана анын месхеби Бухара жана анын айланасында кабыл алына баштады.[4] Исмаилиликтин Сыжыстандагы экинчи башчысы Эбу Якуб Исхак б. Ахмед эс-Сежазо (271-331/884-942) болуп эсептелет. Эн-Несефонун оё колу болгон Эбу Якуб Убейдуллах эль-Махдого байланыштуу болуп региондо аракет ж\рг\згън жана Исмаилилик къз караштарын жайуу \ч\н аракет кылган адам.[5] Ал 331/942 жылы Туркистанда ълт\р\лгън жана Исмаилилик пикирлери боюнча атактуу «Китабул Йенеби» аттуу чыгармасы бизге чейин жеткен.[6] Бирок Саманийлер мамлекети мындай кыймылга тоскоолодук кылды жана Эхли С\ннет багытын колдоду.  

Исмаилилик маданиятынын негизинде келип чыккан жана кийинчерээк ъз алдынча мезхебке айланган Дурзиликтин негиздъъч\с\ Нестекин (Акустекин) ед- Дерези болуп эсептелет. Ал Бухаралык т\рк болгон жана анын 407/ 1016-жылы Египетке  келгендиги белгиленип ж\рът. Ал Хакимдин улуугу жарыялана электеги муундун ък\л\. Хамзанын ордуна ъз\ имам болуу \ч\н Хакимдин къз караштарын пропаганда максатында  пайдаланды. Нестекиндин аширилик пикирлерди жактыруусу калктын бул кыймылга каршылыгын пайда кылды. Ошондуктан кыймылдын иш аракети 410-жылы  ал ългънгъ чейин токтотулду. Бирок мезхеп анын аты менен аталуусун улантты.[7] 

Исмаилилик кийинки мезгилдерде Т\рк д\йнъс\н чочуткан чоё коркунуч боло баштаган. Анткени Низари Исмаилилер Иранда Хасан Саббах тарабынан жетекчиликке алынган. Анын 483/1090-жылы Казвиндин Т\нд\к Чыгышында кол жеткис жердеги Аламут чебин басып алышы менен расмий т\рдъ жашай баштаган Иран Низарий Исмаилий мамлекети 654/1256-жылга чейин ък\м с\ргън. Хасан Саббах фидаилик (патриот) уюму менен Иран, Ирак, Сирия, Анатолия жана башка региондордо террор баштады. Хасан Сабахтын фидайилеринин ар тарапка коркунуч салышы Хулагунун  Аламут крепостон басып алышы менен начарласа да  агым т\р\ндъг\ таасирин ъзгъчъ Иран, Сирия жана Орто Азияда сактай алган. Ирандан Индияга жана Афганистанга  жайылган Низари Исмаилилиги  1233/1840 жылы I Ага Хан Али Шах аркылуу Индияда жаны бир доорго кирди. Низарилер III Ага Хан болуп эсептелген атактуу Султан Мухаммед Шах Алинин имамдыгы мезгилинде 1202-1374/1885-1957) чоё ийгиликтерге жетишкен. Б\г\н IV Ага Хан Керим Шах Алинин жетекчилиги алдында (имамдыкка 1374/1957 жылы келген) Низари Исмаилилер жалгыз Индияда гана эмес Европа, Азия жана Африкада жайгашкан 22 ар кандай ълкълъргъ жайылышып, катарын 20 млн. адамга жеткиришкен.[8]  

Т\рк уруулары арасында \г\т ж\рг\з\\ аракетинде болгон мезхептердин бири Зейдийе болуп эсептелет. Бул мезхеп Орто Азияда жашаган Т\рк уруулары гана эмес Хорезм аймагында жашаган башкаларга да таасирл\\ болгон. Ал тургай Таберистанда Алеви/Зейди мамлекетин курушкан. Бирок булардын Хорезм шахтарга таасирд\\ болгондугу тууралуу жетишинче маалыматыбыз жок.,

Исламда ойчул багыт деп таанылган мутезилеге келсек, алардын региондогу  алгачкы аркеттери месхептин т\з\\ч\лър\нън болгон Васил тарабынан \г\ттъъ \ч\н жиберилген Хафс б. Салимдин Тирмиз иш-аракети менен баштады. Баш тартуу пикирлеринде Мемундун устаты болуп кабыл алынган[9] атактуу Мутезилле Сумаме б. эль-Эсрар (213/828) Хоросанда жана Маверауннехирде т\рктър менен болгон согуштарга катышкан жана узак мезгилге чейин алардын туткуну болгон.[10]  

Бул региондо 333/944 ко чейин жеткен эё чоё Мутезилле  аалымы Эбул Касым эль-Кабо (319/931) болгон. Басра Мутезилесинен болгон Кабо ъз мекени болгон Балхка кайткандан кийин да ъз\н\н месхебинин пикирлерин коргогон жана бул темада чыгармаларды жазган. Месхептин бул региондо жайылышында анын чыгармалары маанил\\ ролдорду ойноду деген ойдобуз.[11] Матурудий менен анын ортосундагы тартышуулар узак мезгилге созулган жана бири-бирин четке кагуу т\р\ндъг\ каттарды жазышкан.[12] 

Кабонун ой-пикирлери Белхтиктер тарабынан жактырылбаса да, Несеф аймагынын жашоочулары колдошкон. Андан сон Журжанда аймагында болуп, ал жакта ъз\нъ берилген суроолорго тийишт\\  жоопторун камтыган «Фетаве-Журжан» деген чыгармасын жазган.[13] Наср б. Ахмедге караштуу башчылардан Ахмед б. Сехлдин катчысы болгон.[14] Белгилуу муфессир жана тилчи Земахшери да Мутезиле месхебин колдогон т\рк улутундагы илим адамдарынын бири болгон. 

Бул агым Селчуктуктардын алгачкы мезгилинде абдан таасирл\\ болгон. Мутезиле мамлекеттик т\з\л\шт\н эё маанил\\ кызматтарынын бири болгон вазирлик кызматка чейин кътър\лгън. Алардын мындай даражага татыктуу болгондугунун себеби укукта Ханефий болушкандыгында. Селчук мамлекетинин падышахы Туурулбейдин вазири Амийдил Мулк Эбу Насыр Кундурий Мутезиле месхебинин жактоочусу болгондуктан, 436-жылдан 445-жылга чейинки 19 жылдын ичинде баары биригип 400 Эшари казылары иштен бошотулган. Алардын кээ  бирлери  камакка алынып, кийинчерээк с\рг\нгъ айдалышкан.[15] Бирок Эшарийлердин жеёишинен кийин Мутезилелер вазирлик кызматтан бошотулушуп, камалышкан. Ушул эле учурда эшарийлер ъздър\н\н теологиялык къз караштары окутула турган Низамуль-Мулк медреселерин ачышса да т\рк урууларынын арасында  эшарийлик к\чт\\ агым боло алган эмес. 

Т\рк урууларынын арасындагы таасирд\\ болгон агымдарынын бири болуп, аят жана хадистерди създ\к маанилерине карата чечмелеген жана ой жугурт\\ методун динге кийинчерээк киргизилген метод деген къз караштагы Хадис Жактоочулар («Асхабуль Хадис») агымы эсептелет. Ислам т\ш\н\г\ндъ «Асхабуль Хадис» мусулмандарды ъз ара келишпестиктен куткаруу, калктын жашоосун идеялдаштырган Аз. Пайгамбардын доорундагыдай формада т\з\\ жана биримдикте жашоо \ч\н, Куран менен бирге, Аз. Пайгамбардын хадистерине, Сахабе жана Табиинин създър\нъ ишенип жана бул създърд\ чогултуп, маанилерине карай бъл\мдъргъ болгон, къпч\л\к учурда ой пикирлерин хадистерге таяп,  аларга \г\ттъгън ошондой эле мусулмандарды Куран жана Хадистерден сырткары ой-ж\г\рт\\гъ тыюу салган инсандардын орток аты болуп эсептелет. Хадистерди ътъ ыйык баалашкандыктары жана бардык иш аракеттерин бул жолго жумшагандыктары \ч\н бул агымдагы адамдар региондо белгил\\ ълчъмдъ колдоочуларды табышкан. Алар ъздър\н\н ой- пикирлерине каршы келгендердин сындоосунан ъздър\н коргоо жана  мажбур учурда сырткаркы мезгилдерде ой ж\г\рт\\н\ колдонбоого аракет кылышкан. Чоё к\нъъ кылган инсандарга ътъ катуу мамиле кылышкан жана коомдун ъзгър\\лър\н жетишт\\ т\рдъ эсепке алышкан эмес, Ошондуктан жаныдан мусулман болгон калктан ъздър\нъ ылайыктуу жана туруктуу колдоо таба алышкан эмес.[16] Ъз алдынча ой-ж\г\рт\\н\ колдогон Ханефий-Матуридилердин Шиадан кийинки негизги атаандаштары Хадис Жактоочулар болгон. Ой ж\г\рт\\н\ жактоочулардын алсызданышынан  жана акыл ж\г\рт\\гъ тыюу салуу к\чъгън мезгилдерде Хадис Жактоочулар алдыга озуп чыккан. Азыркы мезгилде  Хадис Жактоочулардын ордун бул къз караштагы Ханбелий агымынан пайда болгон Вахабийлик ээледи.  

Алгачкы мезгилдерде жогоруда айтылган кыймылдар т\рк урууларынын арасынан аз  болсо да колдоочуларды ъз\нъ тарта алышкан. Бирок эч качан бул кыймылдар дин аалымдарынан жана калк арасынан Муржие жана анын уландысы болгон Матурудиликтей колдоо таба алышбаган. Исламдын алгачкы 3(\ч) кылымында Орто Азиядагы калктар тарабынан кабыл алынган эё к\чт\\ месхеп, ъздър\н\н Исламдашуусунда маанил\\ роль ойногон Муржиййе месхеби болуп саналат. Муржиййе араб улутунан сырткаркы мусулмандар (Мевалий) араб мусулмандары менен теё укуктуу экендиктерин жана ъздър\нън укуксуз т\рдъ алынган салыкты жокко чыгарылышын талап кылган. Муржиййенин мевалийге болгон бул жардамы бир гана Иракта гана болбостон башка жерлерде да ишке ашырылган. Хорасан жана Моверауннехир аймактарында мусулманчылыкты кабыл алгандыгына карабастан салык жана жизйе алынышынын улантылышынан экономикалык кыйынчылыкка дуушар болгон калк Ирактагыдай, кризистен чыгуунун жолун Мулжиййеликке ът\\дън издеген. Ошондуктан Мевалийнин теёдик \ч\н к\ръш\\с\ теориялык жактан Муржиййенин теориясына таянат.[17] Себеби Муржиййенин ою боюнча ыйман бул- Аллахты, Расулун жана Аллахтан келген буйруктарды тил менен ыкрар этуу же болбосо чындык экендигин чын дили менен тастыктоо же экъън\н теё чогуу иш ж\з\нъ ашуусу.[18] 

Ибадаттар сыяктуу диний буйруктар  ыймандын негизи болуп эсептелбейт, себеби Ислам ишенимин кабыл алгандыгын айткан адамдын ыйманы менен башка момундардын, ал тургай пайгамбардын жана  периштелердин ыйманы да тен даражада. Бул ой башка месхептердин ыйман жън\ндъг\ теориялары менен салыштырылганда мевалини экинчи даражадагы мусулман деген пикирди танып, бардык мусулмандардын теё укуктуулугун коргогон артыкчылыктарга ээ эле. Ошондуктан диний ибадаттардын ыйманга кошулбашы жана ыйманда момундардын теёдиги жън\ндъг\ бул теория Исламдашууга дуушар болгон калктар \ч\н жаёы мааниге ээ болду.[19] 

Муржие агымы ъздър\ жактаган ойлорунун негизинде башка агымдарга окшоп Эмевинин жетекчилигинен кутулуш жана алардын кудуретин алсыздандыруу \ч\н жашыруун \г\ттъ методун тандашпады. Себеби Эмеви башкаруучулары ъздър\н\н кастары болгон Шиа жана Харижилерди ар дайым басынтып, алардын бардык иш аракеттерине тоскоолодук кылууга аракеттенишкен. Ошондуктан бул эки месхептегилерди  мамлекеттик кызматтарга келтирбъъгъ аракет кылышкан. Харижилер сыяктуу алар башкармачылыкты текфирлешип (каапыр деген к\нъъ коюу), башкармачылыкты жоюуу жана бийликти Шиага окшогон кудуреттуу Хасимолорго кайруу т\р\ндъг\ максаттары болбогондуктан Эмеви башкармачылыгы алардын илимий жана аскердик кызматтарда иштъъс\нън коопсузданышкан эмес. Озгочо бул регионго байланышкан басып алуу жана Исламдаштыруу кыймылдарынын Басра жана Куфе аркылуу болушу, бул аймакта коп жактоочуларга ээ болгон Муржийеге ой пикирлерин чыгыш аймагына жаюусунда  чоё артыкчылык берди. 

Мевалиге теё укукту бер\\ максатындагы ж\рг\з\лгън бул реформалардын башында Муржийелердин башчыларынан Эбу с-Саид, Сабит Кутна жана башка шакирттери болгон.[20] Бирок алар Эмевилердин мансапкорлугунун айынан ийгиликке жетишпеди. Бирок региондогу Ислам динине жалпы ът\\лър Муржийенин иш аракеттеринин  кийин ишке ашты. Алардын к\ръшъ кийинчерээк Харис б. Сурейе тарабынан улантылган. Харис б. Сурейе 119/737-жылдан баштап Эмевилердин аскер башчысы Эседке каршы болгон к\ръш\ндъ Тохаристан да кучагына кирип, анын жетекчиси Хакан менен бирге уланткан. Эсед кыш мезгилинин ортосунда Тохаристандан кеткенде Хакан бул регионго жънъгън. Ал жерде Ябгунун жанында токтошуп, кийинчерээк Жужанга келишкенде кол салууларын улантышкан.[21]  Эсед бир майрам к\н\ окуган хутбесинде мусулман болбогондор менен бирге иш аткаргандыгы \ч\н Харисти Исламдын нурун ъч\р\ш \ч\н к\ръшкън, Алланын душманы деп к\нъълъгън. Кийинчерээк Хаканга каршы боло турган согушта жеёишке жет\\ \ч\н дуба кылган.[22] Катуу кагышууларда Хакан жана Харис б. Сурейе жеёил\\гъ дуушар болушкан. Бул мезгилде Согдулуктар жана  Согдулук эместер Харисти колдошкон. Мындан кийин Харис Хакан менен бирге Усрусенеге кайткан.[23]  

Согд жана Бухара калкы Эмевилердин бул мыйзамсыз талаптарына каршы чыгышып, Т\рктърдън аскер топтоп согушууну чечишет.[24] Алар Хакан жана Т\рктър менен бирге Катан б. Кутейбенин жетекчилиги алдында 10 миё кишилик  аскерге каршы Амул, Фергана, Сас, Самарканд жана Бухарада къп к\н согушкандан кийин жеёилишкен.[25] 

Наср Хорасандын акими болгондон кийин, Маварауннахрга карай сапарга чыгууну белгилешкен. Бирок, Наср, адегенде Мевали (мурда кул болгон) дуушар болгон укуксуздукту жоюну каалаган. Ал \ч\н Мансур б. Оморго мусулмандардан жизйнин алынып салынуусун жана жизйенин бир гана мушриктерден (Аллага шерик кошкондорго) алынуусун буюрган. Бирок кийинки жума к\н\ 30 миё мусулмандын жизйе тълъгънд\г\, 80 миё кайры динден налог алынбагандыгы туурасында арыздануулар болгон. Ошол себептен Мансур мусулмандардан жизйе алууга тыюу салып,,  салык тълъъ боюнча да кээ бир ъзгърт\\лър киргизген. Мына ушинтип Бухара, Самарканд, Кис жана Несеф калкын ъз\нъ тарта алган. Наср биринчи Самарканды ээлеп, андан кийин Сасга чабуул койду. Наср, Саска кол салуу менен Састын башчысы[26] Арис б. Сурейенин  ал жерден чыгып кетиши жън\ндъ келишим т\з\шкън. Харис Фарабга жиберилген. Андан кийин Фергана колго алынып, жана Насырга каршы чыккан бир канча дыйкан ълт\р\лът.[27] Наср Маварауннахрды кол астына алууда ийгиликке жетишсе да 124\744 ко чейин он \ч жыл т\рк аймактарында калган.[28] 

Муржийенин таасири III кылымдан баштап, ъз\н\н аты менен эмес, ошол чъйрълърдън чыккан Керамиййе жана Матуридилик деген ат  менен жашаган. Керамилер, Саманилер доорунан баштап к\ч\нъ кирип, Газнелилер доорунда  алтын учурун жашашкан. Алардын Фергана, Хуттем, Жузжан, Мерверуз жана Самарканда бир канча  сарайлары болгон. Нисабур, Сижистан жана Хорезмде Шилер менен Керамийлер арасында, ал эми Хераттагы иш ж\рг\з\\ч\лър менен Керамилер арасында т\ш\нбъст\ктър болгон.[29] Кийинчерээк Ханефи-Матурудилердин арасына сиёип кетишкен жана тарыхта калган. Мына ушуларга карабастан Матурудилик аймактагы келамий талаш-тартышууларда Шианын эн алдынкы катардагы атаандашы болгон. Саманилер Муржийе жана Матурудийге эё чоё ъбък болгон. Атугул бул аймакта Шианин жайылуусун токтотуу максатында Маверауннехрлик т\рк аалымы Хаким ес-Семеркандиден Эхли Сунноттун негизги эрежелерин жазуусун ът\н\шкън. Ал устазы Матурудинин жолун жана методун колдонуу менен «Севадул-Азам» деген 62 бъл\мдън турган калкка таанымал китебин жазган. Газнеликтер, Караханиттер, Сельчуктар жана Осмондуктар доорунда бул жана башка аймактарда бул месхебке колдоо кърсът\\ \ч\н бир канча чыгарма жазылган. Атугул Маверауннехрда  Бухара Самарканд, Несеф, Тирмиз, Ош ж.б.у.с. бир канча шаарларда бул месхебдин негизги эрежелерин колдогон аалымдер чыккан. Мисалы: Матуридинин Келам тармагындагы маанил\\ орду болгон жана бул тармактын негизги эрежелери ыр т\р\ндъ жазылган «Касидетль-Эмали» аттуу чыгарманын автору Оштук Али б. Осмон ел-Оши болгон. Бул чыгарма, Осмондуктар доорунда бир канча жолу басылып, къптъгън т\ш\нд\рмълър жазылган.[30] Кыргызстанда бул китеп жана анын т\ш\нд\рмълър\ калктын колунда дале болсо сакталууда.  

Матурудилик IV кылымдан баштап, азыркы к\нгъ чейин т\рк элдеринин месхеби катары калыптанды. Ушул тапта Азербайжандан тышкары т\рк д\йнъс\н\н 90% бул месхепке кошулат. Мунун кээ бир себептери тъмънк\лър:

1.   Бул месхеп турк элдеринин мусулман болушуна жана араптар менен теё укуктуулугун алышына себепчи болгон Муржие месхебинин ой пикирилеринин негизинде курулган. 

2.   Бардык мусулмандар ыйманы жагынан теё деген пикирди жакташкандыгы

   3.   Диний ибадаттарды ыймандын негизи деп санабагандыгы. Исламга кир\\н\н негизги жолу- Жалгыз Аллага ишен\\ деп эсептешкендиги. 

4.   Динди чын къё\лдън, чын дилден кабыл алынуу шарт деп эсептешкендиги.

5.   Жалгыз Теёирге ишенген жана ъздър\нъ Кудайдан билдир\\ келбеген Ислам  чъйръс\нън алыста жашаган т\рктърд\н да бейишке кире алат деген ой-пикирди жакташкандыгы.

6.   - Укук маселелери боюнча Эбу Ханифенин ой-пикириндеги Ханефиликти колдоосу.

7.   - Матуридинин т\рк окумуштуусу болушу.

8.   - Исламды саясий максаттар \ч\н курал катары колдонууга каршы чыгуулары.

9.   - Динди т\ш\н\\дъ тереё ой ж\г\рт\\ менен чечмелъъгъ чоё маани беришкен.

  10.- Эхли с\ннът вел жамаат мезхебин коргоосу жана укукта ханефилик  бер\\лър\.              Ушул себептен Матуриди баштаган окумуштуулар Эхли С\ннътт\н тышындагы Шиа мезхеби андан бъл\н\п чыккан Дурзилик, Зейдилик сыяктуу мезхебдердин къз караштарын сындоо максатында къптъгън чыгармаларды жазышкан жана сындашкан. Туркистандан чыккан къптъгън философтор, суфилер, укукчулар бул мезхептин эркин ой- ж\г\рт\\с\н\н т\ш\м\ болуп саналат. Ушул чъйръдъ чоёойгон Ахмед Йесеви т\рк тилинде ыр жазуу менен Батыш жана Чыгыш т\рктър\нъ азыркы к\нгъ чейин таасирин тийгиз\\дъ.  Кыргызстанда ушул убакта Христиандык, Шинтоизм, Хиндуизм сыяктуу къптъгън диндер жана алардын месхебдери ъздър\н\н ой-пикирлерин жайылтууга аракеттениш\\дъ. Биз бул жерде Ислам дининен башка дин жана месхептер жън\ндъ съз козгобостон, жалгыз гана аймакта иш ж\рг\згън кээ бир Ислам месхептерине токтололу. Эё алгач бир нерсени баса белгилеп кетким келет. Жетимиш жыл бою Исламга каршы зордук-зомбулук, кысым кърсът\лгън\нъ карабастан, бул аймактагы калк тарыхта болгондой эле бул к\ндъ да Ислам укугунда Ханифин ишениминде болсо,  ишенимде Матуриди агымына баш ийиш\\дъ. Ушул убакка чейин  сакталып келген чыгармалардын дээрлик бардыгы, Эхли С\ннът вел Жамааттын ой пикирлерин камтыган. Тарыхта болгондой Совет доорунан кийин да Фергана ъръън\ндъ Матуриди жана Шии топторунун арасында келишпестиктер болуп ът\\дъ . Шии маданиятынан арасынан  чыккан жана Эхли с\ннътт\нъ каршы болгон месхептер тъмънк\лър: Иран шиилиги, Исмаилилик, Шии маданиятынан чыккан, бирок азыркы кезде ъз\н дин катары таанытууга аракеттенген Бахаилик жана акыркы учурларда эё къп оозго алынган Арап Ислам т\ш\н\г\н колдогон Вахабизм месхептери эсептелет. Жогоруда аты аталган месхептер Орто Азияда, анын ичинен Кыргызстанда ъз иш аракеттерин к\ч алдырууда. Бул аймакта коп жылдар бою ък\м с\ргън Матуридилик месхебине карама-каршы келген бул месхептердин дээрлик бардыгы четтен б.а. Иран, Индия, Арап д\йнъс\нън келгендиги \ч\н бул аймактагы социалдык, маданий жана диний т\з\л\шкъ каршы чыгууда. Башка жактан келген Шиилик, Вахабилик Исмаилилик жана шии маданиятынан ичинен чыккан Бахаилик къз караштары жана ън\г\\с\ б\т\ндъй саясатка багытталган саясий максаттагы месхептер. Бардыгынын учурдагы башкаруу системасына карата айкын проблемалары бар. Бир гана Матуридилик, башкача айтканда Эхли С\ннет вел Жамаат бул аймактын ъз ээси. Ал кыргыз калкынын ата-бабаларынын маданияты менен байланышта. Тыштан кирбегендей эле негизги максатты саясий да эмес. Фанатизмден алыс жана бардык мусулмандарды теё саноо пикирин кабыл алышкан.  

            Фергана регионунда Иран жана Арап моделинин к\чъш\, бул диний къз карашта калктын ортосундагы биримдикке коркунуч туулусу болуп эсептелет. Ирандын фундаменталисттик жана радикал къз караштарын Орто  Азияга чыгарууга, Исмаилиликтин болсо Таджикистанда   Бадахшанда жана Памир тоолорунда мурдагыдай к\чтън\п мамлекет курууга аракет кылып жаткандыгы жън\ндъ маалыматтар бар. Бул месхептер Орто Азия калктарынын назарында мурдатан калган жаман образды жана зордукчул аракеттерин унуттуруу \ч\н жаны образ менен ъздър\н танытууда. Исмаилилик Т\шт\к Кыргызстанда Ага Хан деген ат менен иш чараларды ъткър\ш\\дъ. Иштеринде эн мурда англис тилин \йрът\ш\\дъ. Ошондуктан Университеттин Англис тили бъл\м\нъ акчалай жардам кылганы, кээ бир мугалимдерди Англияга барып тилдерин ърк\ндът\п кел\\гъ жънъткън\, Университетке компьютер бергени, ал тургай  Ошто Англис тил колледжин салууга жер сатып алгандыгы жана ал 2000-жылы ишке кирээри айтылууда. Ага Хан группасынын ой пикрин жайуу \ч\н Кыргызча же Орусча жазылган чыгармаларды азырынча таба албадым. 

            Бахаилик Кыргызстанда 1992-жылы аракетке кирди. Анын адамдары алгачкы улуттук конференциясын 1995-жылы август айында ъткъргън. Бул конференцияда ъздър\н монотеист теёирге ишенген дин, баардын д\йнън\ бир чатыр астында чогулткан келечектин дини, д\йнъдъг\ диндердин синтези, келечекте жалпы укуктары жана баалулуктары боло турган д\йнъл\к коомду куруучу дин деп таанытышты. Азыркы мезгилде коёшу ълкълърдъг\ башка Бахаилер менен жакын байланыштарын улантышууда. Россия,  Америка, Канада, Индия жана Филиппиндеги адамдары Кыргызстанда уюштурулган бул Бахаи жамаатынын алгачкы улуттук конференциясына катышышты.[31] Булар Бахауллахтын кээ бир китептерин же башка китептерди кыргызча, ъзбекче жана орусчага которушуп Орто Азиядагы ълкълъргъ бекер таратышууда. Албетте бул региондогу алардын аракеттери жаёы эмес.1991-жылдан мурун кээ бир чыгырмалары Батыш ълкълър\ндъ басылчу эле. Мисалы К.Казамзаденин «Краткий Очерк Истории и Основанных Принципов Бахаизма» Лангенхаин 1973, 1990(2-басылыш) аттуу чыгармасы Германияда басылган жана азыркы мезгилде Кыргызстандын Ош регионунда кээ бир адамдардын колунда ж\ргън чыгармалардын бири. Бахаилер азыркы мезгилде чыгармаларынын орусчасын Петербург жана Алма-Атада ал эми, кыргызчасын Бишкекте чыгарууда.[32] 

Кыргыз жана орус тилинде чыккан газеталарда булардын Кыргызстандагы кыймылдары тууралу мезгил-мезгили менен кээ бир маанил\\ кабарлар орун алууда. Ъзгъчъ, Ош шаарында Бахаи борбору бар. Бул борбор кыргызча жана орусча жазылган Бахаиликти пропогандалаган, аттары аталган къптъгън чыгармаларды бекер таркатууда. Кыргызстанда бълък-бътън секталардын къп жайылгандыгы жън\ндъ 1998-жылы 17-апрель бейшемби к\н\ саат 13:30 да Ош телерадио компаниясы аркылуу Ошто болгон т\рд\ секталар жана бул секталардын аракеттери тууралуу репортаж кърсът\лд\. Бул кабарлар туура болсо Бахаилердин Оштогу баардык саны ж\згъ жеткендиги айтылды. Азыркы мезгилде Кыргызстанда 19 Бахаи Рухийй Махфили ачылгандыгы, Жалал-Абад, Майли-Сай жана Кызыл-Кыяда да жаны борборлордун ачылгандыгы айтылды. 

Бахаилик Шиа маданиятынан таралгандыгы \ч\н ага тиешел\\ ъзгъчъл\търд\ алып ж\р\\дъ. Бахаилер ъздър\н дин деп таныштырганы менен алар дин да месхеб да эмес. Ал христиандык, Эврейлик жана Шиа маданиятынан чыккан эклектикалык группа болуп эсептелет. Пропоганда ж\рг\з\\н\ каалаган ълкълърдъ кеёири иш ж\рг\з\\ \ч\н жана ал жердин Мыйзамында белгиленген эгеменд\\л\ктън пайдалана алуу \ч\н ъздър\н дин деп танытууда. Чынында ал саясий агымдардын бири. Себеби Бахаиликтин куруучусу Мырза Хусейин Али ошол мезгилдеги Иран шахы Надир Шахка каршы кътър\л\ш уюштургандыгы \ч\н куугунтукка алынган. Ал ъз\н мурда мехди, кийин Расул, акыры Теёирмин деп таныштырган. Ал жалган Пайгамбар. Бахаиликтин бу пикирлерин региондогу Эхли Суннет вел Жамааттын ишенимине каршы келет. Себеби Аз.Мухаммедин келиши менен Пайгамбарлык б\тът. Бул месхептин азыркы мезгилде Кыргызстанда 2000 адамы бар экени жана булардын къб\ акчага алданганы белгилен\\дъ. Бул месхептегилердин саны жън\ндъг\ маалымат калп деген ойдобуз. Булар ъздър\н тынчтыкты колдогон дин деп тааныштырууда. Чынында Шиа маданиятынан чыккан бардык месхептер жашыруундулук принцибин колдонушкан. Булар анык ж\з\н жашырышкан. Бул Шиа, Исмаилийлик жана Бахаилердин бардыгына таандык. Ъзгъчъ эклектикалык т\ш\н\к д\йнъл\к боло албайт. Кыска мезгилде таасир бериши м\мк\н, бирок, эклектикалык система д\йнъл\к боло албай тургандыгы \ч\н, эч качан бир улуттун бардыгы кабыл алган ой же дин т\р\нъ келе албайт.           

Кыргызстанда акыркы мезгилдерде ъз\ жана таасирлери жън\ндъ эё къп съз кылынган месхептердин бири Вахабизм. Ар  к\н\ ал тууралу прессада кабарлар жана талдоолор, (туура же туура эместигин с\йлъп далилдъъ) бар. Колдорунда анык далилдери жок эле адамдар бири-бирин Вахабист деп к\нъълъш\\дъ.[33] Вахабизмдин эмне экендигин жана Орто Азияда кандай иштерди аткарып жаткандыгы тууралу чыныгы изилдъълър болбогондуктан бул т\ш\н\ккъ ж\ктългън маани боюнча къптъгън туура эместиктер бар. Кимдир биръъс\ чъйръгъ, диний фундаментализм же радикализмге, кимдир биръъс\ Мухаммед б. Абдулвехабын демилгеси менен курулган жана анын аты менен аталган Ваххабизимге, кимдир биръъ болсо Ислам дини тууралу пикир жана аракеттерге, же динге эч тиешеси жок ар т\рд\\ нерсеге каршылык (жооп) катары бул т\ш\н\кт\ колдонушууда. Алтургай пикирлери аркылуу бир системага  келе элек Акрамизм, Низамизм жана Пакистанда пайда болгон. Ахмедизм да жаёылыш т\рдъ  Ваххабизмдин ичиндеги группалар катары кърсът\л\\дъ. Акрамизм жана  Низамизм  деп  аталган группалар демократияялык жашоого ът\\ мезгилинде дин деп ортого чыккан кыймылдар. Диний темаларда бир аз билими болгондордун башында деле бул т\ш\н\к аныкталбаган. Вахабизм т\ш\н\г\нъ ж\ктългън кээ бир белгил\\ маанилер булар:   1)  Урп-адаттарга, к\мбъзгъ баруу туурасында т\ш\н\ккъ каршы чыгуу.  

2)  Аалымдардын Куран жана хадистин тышындагы ижтихаддарын кабыл этпъъ.  

3)  Исламга кийинчерээк киргизилген (бидат) нерселерге каршы чыгуу.  4)  Пайгамбарды катардагы адамдардай кър\\.  

5)  С\ннът намаздарын кылбоо.  6)  Мевлютту окууну жана обон менен азан окууну бидат деп эсептъъ.  7)  Аллахтан башка биръънъ курмандык чалууну четке кагуу. 

8)  Аллахтан башакасынан шафаат \ммът кылуусу (суроону) кабыл албоо. 

9)  М\рзълърдъ жана ългъндърд\н артынан Куран окууга каршы болуу. 

10) Калкты момун жана каапыр деп экиге бъл\п к\ръш жарыялоо. 

11) Уурулук, рекетизм ж.б.у.с  террористик аракет жасаган болгон жана мамлекеттин  т\з\л\ш\н алмаштырууну каалаган куралдуу группалардын аты. 

12) Саясий эрктин каршы чыгууну жамандо \ч\н колдонулган  ат. Саясий  оппозицияны каралоо \ч\н колдонулган т\ш\н\к.  

Вахабизмдин качан пайда болгондуугун, ким кургандыгын, анын ой пикири жана кайсы жерлерде таралганын, кыскача белгилей кетели. Вахабизм Арап жарым аралындгы Нежд регионунда Мухаммед б. Абдилваххабдын (1703-1792) демилгеси менен курулган жана азыркы мезгилде Саудиялык Аравия тарабынан мамлекеттик дин т\ш\н\г\ болуп кабыл алынган, укукта Ханбелий, ишенимде Селефий логикасына таянган саясий диний агым.[34] 

Бул месхеп Эгипет, Индия, Африка.Индонезия, Малазия, Орто Азия ж.б кээбир Ислам ълкълър\ндъ аракет кылууда жана колдоочу топтоого аракенттен\\дъ. Бул месхебтин белгил\\ ой-пикирлери булар: 

а)Тевхид: Аллах жиберген элчилеринин дини болуп, ибадатта Улуу Аллахты бир деп кабылдоо.[35] Тевхид ж\рък, тил, амал менен болушу керек . Булардын биръън\ орундатпаган адам мусулман эмес.[36] Ал Аз. Пайгамбар алып келген эё маанил\\ парз. Намаз, орозо, закат жана ажыга баруудан да зарыл. Кандайча Расулдун бардык айткандарын аткарган мезгилде бул парздардын бироосун кабыл албаса каапыр болуп, баардык пайгамбарлардын жолу болгон тевхидди кабыл албаган каапыр болбойт?[37] 

b)  Шефаат: Аз. Пайгамбар шафаат кылат жана озунон шефаат тиленет.Бирок шафаат Алланын колунда, Алланын уруксаты жок пайгамбар да андан башкасы да шафаат кыла албайт.[38] 

c)  Бидат: Куран жана Суннетке таянбаган илгертен башталган, кийин динге киргизилген нерселер. Вахабизм бидаттв четке кагат  d)  Жакшылыкты буйруп жамандыкты тыюуу: Вахабистер бидат болуп корунгон баардык нерсе менен согушуунун зарылдыгына ишенишет. Ошондуктан мусулмандарды мусулман жана каапыр деп экиге болуп, оздорундой ойлонбогон дин бир туугандарына каршы  курал колдонуудан тартынышкан эмес.[39] 

e)  Арап болбогон доордун улуттук урп-адаттарына каршы чыгуу, Араптардын биринчи класс, башкаларды экинчи класстагы мусулман деп эсептоо.  

f)   Келам илимине жана укукчулардын Китеп жана Сунноттон сырткары ой жорууларына, салыштырмалууларына каршы чыгуу. 

g)  Тасаввуфка (мистицизмге) каршы чыгуу 

h)  Демократиялык тузулушко каршы чыгуу.  

Вахабизмге таянган бийлик куруу. Вахабистер секулярдык башкаруучулукка жана элдик Исламга каршы чыгуу менен оз ойлорундагыдай  идеал Ислам мамлекетин курууну каалашат. 

Биз СССР мезгилинде болгон каталарды кайталабоо учун Вахабизмдин негизги принциптерин жогорудагыдан талдадык. Жеке адамдык бул агымга тиешелуу болушу учун жогоруда  белгиленген ой-пикирлерге ишениши зарыл. 

...Вахабизм менен иши болбогон, ата-бабасынын дини болгон Исламда жашоону каалаган динчил калкты Вахабист деп атоодон качышыбыз керек.  Булактары чет олколордо болгон жана бул ат менен аталган кыймылдардын азыркы мезгилде Кыргызстан калкынан же динчил чойродон колдоо табуулары кыйын. Алардын колдоочулары Иран, Ирак, Аравия, Пакистан, Афганистан жана Таджикистанда аракет кылышат. Радикал жана фундаменталист кээ бир группалар менен байланышта болушу мумкун. Озгочо Орозо айларында  Кыргызстанда динге чакыруучу болуп келип кээ бир мечиттерде ар кандай иш-аракеттерди кылгандары айтылууда.[40] Эл арасында бул тушунуктун жана маданиятыбызга чоочун башка радикал/фундаменталисттик миссионердик кыймылдардын жайылышына тоскоол болуш учун мектептерге Дин тарыхы сабактарынын киргизилиши жана бул жерде жаштарыбызга Исламды эн туура турдо уйротуу керек. Бул аткарылбаса Вахабизм же башка кыймылдардын Кыргызстандын келечегине коркунуч туудурушу жана олкодогу адамдардын арасында дин жана месхеп бузуукулугун ишке ашыруулары мумкун. Ошондуктан кыргыз калкынын бейкуттугу жана бактысы, тынчтыкта жашоосу учун, башында дин кызматчылары турган бардык эл олконун  келечегине коркунуч туудурган Вахабизм, Бахабизм, Баптист, Эвангелист жана маданиятыбызга чоочун башка фундаменталист кыймылдарга каршы пикирде болушу керек.    Кыргызстандын калкынын копчулугу илгеркидей эле бугун да Эхли-Суннот вель-Жамаат мезхебине баш ийишет. 

Алар 70 жылдык зомбулук доорун  откоргондуктон бул мезхептин чыгармаларын жана пикирлерин жакшы билишпейт. Ошондуктан тыштан келип аракеттенген жана олконун келечегине таасир бере турган месхептердин же болбосо диндердин таасирлерин токтотуу жана зыянсыз турго келтируу учун бул месхептин тупку булактары кыргыз тилине которолуп жайылышы керек. Кашгарлы Махмуудун « Дивануль-Лугатут-Турк» кыргыз тили учун кандай мааниге ээ болсо Эбу-Мансур эль-Матуридинин ойлорун топтогон «Китабут-Тевхид» жанаКурандын айеттерин ачыктаган «Тевилат» да кыргыздардын дин бутундугунун сактоодо ошондой мааниге ээ. Матуридилик Ислам ой жугуртуусундо озуно тийиштуу пикирлери менен пайда болгон месхеп жана Орто Азиянын Исламдашуусунда тил, дин жана месхеп биримдигинин сакталышында илгеркидей эле бугун да маанилуу роль ойной турган тарыхый, пикирдик, жана маданий тузулушко ээ.  
Биз бул жерде Орто Азияда  жана башка региондордо осуп чыккан укукчуларды жана башка болумдогу аалымдарды эске албастан бир гана Ислам теологиясы болумундо белгилуу жана маанилуу чыгармаларды жараткан Матуриди месхебине тийиштуу турк окумуштууларынын жана алардын чыгараларынын аттарын бергибиз келет.           

Матуриди Самарканд Келам Эколунун (тайпасынын) маанилуу Турк аалым-илимпоздору.   

1-Имам Эбу Мансур ал-Матуридий (333/944) Самаркандык 

а) Китабу¢т-Тевхид, басууга даярдаган Келам                               Фетхуллах Хулейф, Бейрут 1970-ж.   b) Тевилату¢л-Куран=жазуу турундо. Тефсир  

2-Хаким ас-Самаркандий (342/953). Самаркандык 

а) Китабу¢с-Севади¢л-Азам, Стамбул 1987-ж. Келам 

 b) Рисале фи¢л-Иман, Стамбул 1987-ж. Келам 

3-Эбу Салам ас-Самаркандий (К кылымдын 2-жарымы). Самаркандык 

 а) Жумалу Усули¢д-Дин, тахкик (ондоп-тузотуу).                              док. Ахмет Саим Кылавуз, Стамбул 1989-ж. 

4-Эбу¢л-Лейс ас-Самаркандий (383/993). Самаркандык 

 а) Шерху¢л-Фыкхи¢л-Акбир, Хайдарабад 1321-ж. Келам 

5-Эбу (абу) Мути¢ Мекхул ан-Насафий (318/936). Несефтик              а) Китабу¢р-Ред (а) аке¢л-Биди¢ такхим Марис Бернанд (Moric Bernand), (Annales Islamologiges), 16(1980), 39-126. Конул бур! Матурийден алгач деп бил. 

6-Эбу¢л-Муин ан-Несефий (508/1114). Несефтик 

 а) Табсырату¢л-Эдилле фи Усуллу¢-Дин,. тахким Cloude Selame, Шам 1992-ж. Келам 

 b) Бахру¢л-Келам, Мысыр 1977-ж. Келам 

 c) ат-Ташхид ли Каваиди¢т-Тевхид. Келам  7-Эбу Хафс Умар ан-Насафий (537/1142). Несефтик (Насафий)  

 а) аль-Акаид. Келам 

8-Эбу¢л-Берекат ан-Насафий (701/1301). Несефтик (Насафий)   а) аль-Умде. Келам   b) аль-Итимад фи¢л-Итикад. Келам 

9-Али бин Осман аль-Оший (575/1179). Оштук /Ферганалык аль-Эмали (Ламиййе Келамиййе), Анк.Унив. Илахият фак. жарнали, 1954-ж, I-II? 1-21 (Стамбул 1980). Келам                   

10-Ибну¢л-Хуман (1861/1457). 

 а) аль-Мусайере, Булак 1317-ж, Стамбул 1974. Келам 

 11-Хызыр Бег (бей, бай) (862/1458)Касидету¢н-Нуниййе, Стамбул 1842-ж. Анк. 1987-ж. Келам Бухаралык: 12- ас-Сабуни (580/1184).   a) Матуридиййе Акаиде, тахким жана котормо Келам                  Бекир Топалоглу,Анк, 1979-ж.  

 b) аль-Мунтека (жазуу) Келам 

 с) аль- Куфайе Келам 

13-аль-Пездевий (493/1099), Ахли Суннет (суннот) Акаиди , котормо Шераффедин Голжук , Стамбул 1988-ж аманатка кыйанаттык кылбоону, адамдардын ишеничине жетууну Бухаралык:  

14-Эбу Исхак Ас-Саффар Аль-Бухарий (534/1139), 

 а) Телхису¢л-Эдилле фи усулу¢д-Дин, жазуу турунда Келам                  

15-Эбу(Сехур) Шехир ас-Салимий (470/...) же болбосо (340/951)  , 

           а) ат-Тешдид фи Бейанит-Тевхид, жазуу.  16- Шамсуддин ас-Самаркандий (?) , 

 b) ас-Сахаифу¢л-Илахийя, (ф) Кувейт. (?)  

           17-Вейазий (?)  

             а) Ишаарату¢л-Мерам мин  Ибаарати¢л-Имам, Мысыр 1(1367/1939).                          

Бугун Вахабиликке, Шианын агымдарына жана Бахаиликке тоскоол болуунун бир гана жолу Эхли-Суннет вель-Жемааттын региондогу эски сый-урматын калыбына келтируу болуп эсептелет. Ошондо гана  Орто Азия, озгочо турк уруулары байыркыдай уруу, тил, дин жана месхеп жагынын бирге болушуп жаныдан кучтуу боло алышат. Кыскасы Орто Азиянын турк урууларынын биримдиги жана бутундугу тилде бардык диалект менен бирдикте туркчо, дини Ислам болуп. укук жагынан Хенефи, ишеним месхеби Матуриди болгондо гана ишке ашат.    

         Колдонулгaн адабияттар   el-Bagdadi, Abdulkahir b.Tahir b. Muhammed (429/1037),Mezhepler   Arasindaki  &arklar,Cev.Ethem Ruhi &iglali, Istanbul   1991 

Жакыпов,Абдусаттар ,Вахабилик агымдын пайда болушу жана коз караштары, Ош 1998, ОшМУ  Теология факультети, Дипломдук иш, 

el-Cahiz,Ebu Osman Amr b.Bahr (255-869), Hila&et Ordusunun Menkibeleri ve Turklerin &aziletleri,Cev.Ramazan Sesen,Ankara 1988. 

Диядеченго,О.Оторбаева ,Жихад, Курмандык жана барымталар, Ош Жанырыгы газетсы , 21 Май 1998  

Ebul-Abbas el-Haseni,Kitabul-Mesabih,thk.W.Madelung,Beyrut 1987. (Ahbaruz-Zeydiyye adli kitabin icinde,bkz.,54-75.) 

Ebu Yakub Ishak. b.Ahmed es-Secezi (veya Sicistani) (331/942), Kitabul yenabi, thk Mustaa Galib, Beyrut 1965. 

Ebu Zehra ,Muhammed, Islamda Siyasi ve Itikadi Islam Mezhepleri Tarihi,                     cev. E.Ruhi &iglali-O.Eskicioglu,Istanbul 1970. 

Ecer,Vehbi, «Vahhabilik»,Uc Teblig, Trz.Yrz. 

el-Esari, Ebu Hasan Ali b. Ismail(330/941), Makalatul-Islamiyyin ve Ihtila&ul -Musallin, thk.Helmut Ritter,Wiesbaden.1980. 

 &iglali,Ethem Ruhi, Cagimizda Itikadi Islam Mezhepleri,Istanbul 1986. 

&rye, Richard N.,The Golden Age o& Persia, London 1988. Hali&e b. Hayyat (240/854), Tarih, thk.Ekrem Ziya ei-Omeri, Riyad 1985.  Huley&  ðullah, Kitabu’t-Tevhid, Iskenderiye trz. 

Ibnu’l-Esir, Ebu Hasan Ali b. Muhammed Abdulkerim (630/1223), el-Kanul &i’t-Tarih, Misir 1965. 

el-Ka’bi, Ebu’l-Kasim el-Belhi, Zikriu’l-Mu’tezile min Makalati’l-Islamiyyin, thk. &uad  Seyyid, Tunus 1986. 

Êîììèñèÿ,     Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi, Istanbul 1987. 

Komisyon, Doustan Gununmuze Buyuyk islam Tarihi, Istanbul 1987. 

Kutlu Sonmez,. Hadis Taraflari ve Iman  Anlayislari, Ankara 1997. (Basilmadi) 

Madelung, Wilfrwed,  Religions Trends in Early Islamic iran, Bibliotheca Persica 1988. 

Madelung, Wilfrwed, «The Early Murjia in Khurasan and Transoxsania and the Spread  of Hanafisru», Der islam, 1982, Band 59 Hefti. Turkce’ye Cev. Sonmez Kutlu, «Horasan ve Maverammehir’de ilk Murcie ve Hanefiligin Yayusi», AUIFD,33 (1992), 239-247. 

Madelung, Wilfrwed, «The Spread of Maturidism and the Turks», Actas do Congresso de Estudos Arades e Islamicos, Caimbra-Lisbao 1968, Leiden: E.J.Brill, 1971 

el-Makdisi, Semseddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Bessari (375/985’den sonra), Ahsena’l-Tekasiru fi Ma’rifeti’l- Ekaliru, thk. j/ Geoje, Leiden 1906. 

el-Malati,Ebu’l Huseyin muhammed b. Ahmed (377/987), et-Tendih ve’r-red ala Ehti’l-Ehva ve’l-Bida», tkd. Zahid kevseri, Kahire 1991 

Muhammed b. Abdulvahhab, Kesfu’s-Subehat, Yrz. Trz., 

Muhammed b. Abdulvahhab, Mesailu’l-Cahiliyye, Kahire 1397. 

Muhammed b. Abdulvahhab, Kitabu’t-Tevhid, Riyad 1984.  Жакыпов Абдусаттар  « Вахабилик  агымдын  пайда болушу жана къз  караштары ,» Ош 1998, ОшМУ, Теология  факультети. Дипломдук  иш. 

Дяденченко, О Оторбаева А.Жиход; Курмандык  жана  барымталар. «Ош  жаёырыгы » газетасы  21-май.  1998-жыл. 

Kutlu , Sonmez ,     Hadis Tapaftlari ve  lman   Anlayislari  Моминов  Касым, Т\рк окумуштуусу «Ошинин  эмали» аттуу эмгеги  жана исламий  къз  караштары. Ош, 1998 ( ОшМУ, теология  факультети) 

Осмонов  М.А. Ислам. Ташкент  1997. 

Прохоров А.М. «Вахабиты» Советский энциклопедический словарь. Москва.  1989. 

Примаков А.М. «Вахабизм» (Ислам  кыскача  маалыматтама, Орусчадан  которгон Абдылдаев  Мелис,  Бекибаев  Аскар,  Фрунзе  1990. 

Вединский В.А. «Вапхабиты» Энциклопедический  словарь  Москва.1993.  

[1] Richard Frye, The Golden Age of Persia, London 1988, 127-128.

[2] Ebь’l-Abbas el-Haseno, Kitabь’l-Mesabih, 55-57(сегиз башка чыгармадан Зейдалердин Таберистандагы кыймылдары тууралу бъл\ктъор суралып «Аhberu’z-Zeydiyye»(W.Madelung, Beyrut 1987) аты менен бир китеп болуп басып чыгарылган. Бул китептин ичинен кенен маалымат алгыёыз келсе 54-75 тен караёыз)

4 Mustafa Galip, Ebu Yakup İshak b.Ahmed es-Secezi(же Sicistani) (331/942) Kiitabül -Yenabi’re жазган кириш\\с\ндъ,  Beyrut 1965, 28-29.

[5] Комисия , Büyük İslam Tarihi, V, 276-278.

[6] Бул İsmaili dao жана чыгармасы тууралуу кенен маалымат \ч\н карасаёыз болот. Kitabьl- Yenabi, 45-48(кирèш\\с\ндъ).

[7]

[8]

[9] Bagdadi, Mezhepler Arasındaki Farklar, зev. Ethem Ruhi Fıglalı, İstanbul 1991, 125.

[10] Cahız, Hilafet Ordusunun Menkıbleri ve Türklerin Faziletleri, çev. Ramazan Şeşen, Ankara 1988, 75-76.

[12] Ebül-Kasım el-Kabi el-Belhi, Zikrül-Mutezilenin Makalatil-İslamiyyin, thk. Fuad Seyyid, Tunus 1986. 44.

[13] el-Kalbi, Makalut,48.

[14] el-Kalbi, Makalut,43.

[15] Кенен маалымат \ч\н карасаёыз Muhammed Şerafaddin Yaltkaya, «Selçuklar Devrinde Mezahib» DFİFM,13-14. саны 9, 101-118.

[16] Хадистин колдоочуларынын качан курулгандыгы жана ошолордун ким болгондугу, кайсы пикирлерди кабыл алгандары туурасында кенен маалымат \ч\н караёыз . Sönmez Kutlu, Hadis Taraftarları ve İman Anlayışları, Ankara 1997. (чыга элек)

[17] W.Madelung, «Horasan ve Maverünnehirde ilk Murciye ve Hanefiliğin Yayılısı», çev. Sönmez Kutlu, A.Ü.İ.F.D. 33(1992), 240

[18] Салыштырыёыз Кrz., Madelung, Religions Trends in Early Islamic Iran, Bibliotheca. Presica. 1980. 15.

[19]Салыштырыёыз Krs., Madelung, «Horasan ve Maverannehirde ilk Murciye», XIII (1992), 40.

[20] Салыштырыныз Krs., J.Wellhausen, Arap Devleti ve Sükutu, çev. Fikret Isıltan, Ankara 1963, 220.

[21] İbnül-Esir, et-Kamil fit-Tarih, Mısır, 1965, V,203

[22] Tabero, Tarehul-Urneru vel-Muhik, M. Ebul Fazl Ibrahim, Beyrut, II,1603; Ibnul-Esor, el-Kernil,V,203-204.

[23] Taberi, II, 1612; İbnul-Esir,el-Karnil,V, 205.

[24] Taberi, II, 1509-1510; İbnül-Esir, el-Kernil, V, 148.

[25] Бул темада кенен маалымат билуу \ч\н караёыз .Taberi,II,1513-1523; İibnü’l-Esir, el-Karnil,V/150-154.

[26] Taberi,II,1688-1689; İbnül-Esir, el-Karnil, V,236-237T.

[27] Taberi, II, 1694-1695; İbnül-Esir, el-Karnil, V, 238.

[28] Taberi, II, 1719; İbnül-Esir, el-Kamil, V, 252.

[29] Makdisi, Ahsenül-Tekasim, 326.

[30] Ali b. Osman el-Oşi жана чыгармалары менен байланыштуу кенен маалымат билиш \ч\н караёыз. Kasım Muminov, Tьrk Mьtekellimi Oşinin Ernali Adlı eseri ve Kelami Görüşleri, Oş 1998. (Ош Мамлекеттик Университети, Илахият факультети чыгарылбаган дипломдук иш).k

[33] Abdusattar Cakubov, Vahabiligin Dogusu ve Gorusleri. Os 1998, s.38. (Бсылган эмес)

[34] Кенен маалымат учун караныз. Figlali, Cagimizda Itikadi Islam  Mezhepleri, s-97; Vehbi Ecer, «Vehhabilik, Uc Teblig, Trz., Yrz., s-11;

[35] Muhammed b. Abdulvehhab, Kesfu’s-Subehat, Yrz.Trz. s-3

[36] Аты аталган адабият, 31-бет

[37] Аты аталган адабиятар 22-бет.

[38] Кенен маалымат учун караныз. Muhammed b-Abdulvehhab, kesfu’s- Subehat, s-15-16: Mezaihi’l- Cahiliyye, Kahire 1397, s-53-54.

[39] Muhammed Ebu Zehra, Islamda Siyasi ve Itikadi Mezhepler Tarihi, cev. Ethem Ruhi Figlali-O. Eshicioglu, Istanbul 1979, s-282.

[40] Кенен маалымат учун караныз.