Ali b. Osman el-Oşi'nin Orto Kılımdagı Oş Waarının Madani Cana Dini Turmuşundagı Ordu

     Али Бин  Осман эл-Ошинин  орто кылымдагы Ош шаарынын маданий жана диний турмушундагы орду
       Док.доц.  Сънмез  Кутлу.
       Анкара университети         Теология факультети
  

 (V)XI. жана  (VI)XII.  кылымдар    Трк  урууларынын   ислам  динине  кабыл  алуусуна  ътъ  маанил\ доор  болуп  эсептелет. Ошол мезгилдерде    Трк  уруулары  бул динди  кабыл  алып ислам  ой  пикирине  ъзгъчъ чоё салымдар  кошуу менен бирге   белгил\ келамчылар (теологтор) суфилер (мутасаввуфтар) ислам  укукчуларын жана философторду ъстрп чыгарышкан. Ал мезгилде  Мавареннахыр аймагы илимий иш аракеттер жана саясий жагынан трк урууларынан караханийлер жана Газнавилер  мамлекетинин  башкаруусунда болгон. Ушул учурда  келам, философия, мистика жана ислам укугу сыяктуу диний  илимдердин  кърнкт\ окмуштуулары, ойчулдары бул аймактан чыгышкан. Сунийлердин  Матуридийлик агымы башка агымдарга караганда абдан кчт\ болгон. Ушул аймактагы ар бир шаарда алардын ъклдър болуп эсептелишкен кърнкт\ башкаруучулар жана къп сандагы  жолдоочулары бар эле. Ал доордо Борбордук Азияда абдан  таркалган  агымдар  катарында Шиалар, Исмаилийлер, Мутазыла, Карамийлер жана Ашарийлер болушкан. Айрыкча Исмаилийлер Насуф жана Тоолуу Бадахшанда кеёири иш аракеттер жасашкан. Исмаилийлердин бир тармагы болгон Низарийлер, Хасан Саббах тарабынан Иранда негизделген. Анын  483/1090 жылында  Казвин шаарынын тндк чыгышында жайгашкан  Аламут чебин  басып алуусу менен  расмий трдъ Иран Низарий  Исмаилий мамлекети курулган. Ушул  мамлекет 654/1256 жылына  чейин жашаган. Хасан Саббах негиздеген пропагандачыл уюм Иран, Ирак, Сирия, Анадолу жана башка аймактарда  террористтик   иш-аракеттерди жасаган. Ушул агым узак мъънът  Борбордук Азияда  ъз таасирин сактаган.  
Мутазыла агымынын Ханафий укук  мазхабынын  кабыл алуусу жана Каррамийлердин да ушул къз карашка кошулуусу, ошондой эле кээ бир ишенимдерде ханафийлер менен пикирдеш болушу менен алардын ъз ара мамилелери жакшырган. Бул агым  Селчуклулардын алгачкы алтын доорунда жашаган.  Мутазыла  агымынын  ъклдър мамлеккеттин эё жогорку орундарынан биръъс болгон вазирликке чейин кътърлгън. Алардын ушундай орунга  дайындалуусунун себеби укукта  ханафий болушу  эле.  Селчук мамлекетинин падышасы  Тугрул  бейдин вазири  амидул Мулк  Абу Насыр Кундурий Мутазыла  агымынын кърнкт\ окмуштууларынан болгон 436-жылдан 455- жылга чейин 19 жылдык  бир мезгилде бардыгы 400  Ашарий Казы жумушунан четтетилген. Кээ бирлери кыска мъънъткъ  камалган. Андан кийин камактан чыгарылып, сргнгъ айдатылган.  Карамийлердин  эё  кчт\ болгон жери  Хорасан жана Мавараун Нахыр аймагы болгон. Географ  Мактисийнин  берген маалыматында   алар  Фергана,  Хуттел Марваруз, Самарканд, Журжан Жузжан,  Бияр жана Тоолуу Табаристанда къптъгън  коомдук уюмдарын курушкан.  Алардын къз караштары  Газна мамлекетинин падышасы Себук  Тигин жана  андан кийинки Махмуд бий Себук Тигин тарабынан  колдоого алынуусунун натыйжасында  алар  Шафий, Ашарий жана Шиаларга  караганда  ъзгъчъ бир кчкъ ээ болду. Андан башка  Карамий  агымдары падыша Махмуддун диний кеёешчилигине чейин кътърлгън. Падыша Махмуддун тушунда Карамийлер менен Ашарийлер ортосунда бир топ  талаш-тартыш  чогулуштары уюштурулган. Булардын эё кърнкт\ аалымы Мухаммед бий  Хейсан менен Ашарий аалымы  ибни Фурак жана  Абу Искак Ал-Исфара ийни (4711078) ортосунда болгон. Ибни Фуректин Исмаилий деп кнъълънп (4061015) жылда Карамийлер тарабынан  ууланып ълтрлгн айтылууда. Кийинчерээк Нышапур жана  Байхакта 480/1095 же болбосо  489/1096 жылында  бир тарапта  Каррамийлер  ал эми башка тарапта Ханафийлер  жана Шафийлер бир болуп  жаёжал чыкты. Махмеша уруусунан  чыккан Каррамий башчысынын  ълтрлш жана  медреселердин  бузулушу менен  ушул аймактагы Каррамийлер  саясий таасирлери бтт.  
Фергана ъръън бул аймакта  иш аракет жасаган агымдардын башка жерлерге карата агитация борборуна айланган. Башка аймактарда болгондой эле бул аймактарда Ханафий Матуридий агымынын аалымдары Сунний ишенимдеринин философиялык негиздерин тз\ чн къптъгън чыгармаларды жазышып жана башка агымдар боюнча сын пикирлерин билдиришкен.
Бул докладда Фергана ъръънндъ жашаган  жана ушул аймактын маданий жана диний ой пикирине салымдарын кошкон окумуштуулардын алга озуп  Ош шаарында  ъскън, Матурийди  теологиясына  жана ошол учурдагы  трк ислам  маданиятына  зор салымын кошкон. Али бин Осмон Сиражидин Оши жънндъ айткым келет. Бирок, мунун алдында  Оштук белгил\ аалымдардын бири болгон Мухаммед бин  Сулейман жънндъ  кыскача маалымат бер\м керек.
Ал ъз бир теолог болбосо дагы кърнкт\ бир ислам укукчусу болгон. Шайхул-Ислам Насуриддин  Абу Абдиллах Мухаммед бин Сулейман ал-Оши белгил\ имам жана  окумуштуу болгон. Бул инсан Ханафий укукчуларынан  болуп эсептелет.  Укук илиминде  кърнкт\ ойчулдардан, (Мисаилде  мужтехид деп аталган)  Чыгыштын муфтиси болгон. Ал укук илимин  Имам Захириддин  ал-Маргиланиден жана  Ибрахим бин Исмаил  ал-Саффардан алган. Бул киши  «Хидая» аттуу китепти  жазган аалымдын мугалими болгон.  Ъзгъндк аалым  Фахруддин Кадыхан ал-Хасан бин Мансур  бин Мухаммед бин Махмуд бин Абдуллазиз, Шамсул-Ейме ал-Кардари жана замандаштары ал кишиден  таалим алышкан.  Ал 572-жылы дйнъдън   кайткан. Анын съъг  белгил\ жети казынын кабырларынын  жанына коюлган.  Анын чыгармалары тъмъндъгдъй:
1. Фетава 4том
2. Шерху Жамиус-Сагир (Жамиус-Сагир чыгармаларынын  чечмелениши)
3. Шерху-Зиядат
4. Шерху-Адабул Кази лил Хассаф

А-Али б. Осман эл-Ошинин ъмр баяны  жана чыгармалары

  Бул  аалымдын  ъзнн  аты  Али бин  Осмон бин  Мухамед бин Сулейман  эт Теймий  эл-Оший эл-Фергани болгон   фамилиясы (теги)  Абу Мухамбет. Ал  замандаш  аалымдар арасында  «диндин шооласы» (Сиражуддин)  наамы  менен  таанылган. Ъз YI-XII-кылымдын  башында  Фергана  ъръъннн ътъ белгил\ маданий борборунун  биръъс болгон  Ошто  търългъндг белгил\. Бирок, туулган  жылы туурасында так  маалымат жок. Ханефий  агымынын жана   Матуридий теориясынын кърнкт\ усулчусу, Матуридий теологиясынын  ойчулу  (тутекелими)  катары белгил\ болгон. Ошол эле учурда   акын катары да белгил\. Тефсир жана  Хадистен  сырткары да  Исламий  илимдер  менен   алектенген   жана  ошол  темаларда  бир  канча  чыгармаларды жазган.
      Къптъгън  чыгармалардын  ээси  болгон  Оштук  Али бин  Осмон  569/1174-жылда  бул дйнъдън кайткан.  Анын  бгнк кнгъ чейин жеткен  кээ  бир  чыгармалары  тъмънкдъй :
1.Мешаракул  Енвар фий Шерхи Нисабил  Ахбор ли  Тезкиретил  Ахяр.Библиограф  зирикли  бул чыгарманын  кол жазмасынын  бизге  жеткендигин  белгилъъдъ. Анын  экинчи кол жазма  нускасынын  Турциянын  Измит  шаарында   китепканада экендиги жънндъ   маалымат  бар.
2. Шерку  Манзумати  Омерен- Несефи  фил -Хилоф же  Мухтелифур  ривое 
3. Бедул  эмалин  касыдасы. Экинчи аты -Эл Касыдатул  Ламие. Касыда  катары  жана  Араб  тилинде  жазылган  бул чыгарма  теология  илими  жана  ишеним  темаларын  иликтейт. Бул чыгарма  бизге  чейин  жеткен жана   коп жолу  басылган. Кыска  мъънъттн  ичинде  Ислам  дйнъсндъ  кеёири белгил\  болуп, ал  чн  къптъгън  чечмелъълър жазылган жана трк тилдерине, немец тилине которулган.  Орто  Азияда  жана башка  Ислам  ълкълърндъ азыркы  мезгилдерде медреселерде окутулган теология китептеринен, ошондой эле совет  доорундагы  калк  тарабынан  окулган  китептерден  болуп эсептелет. Азыркы  учурда  кээ  бир  молдолордун  колунда бул китеп  бар жана  окутулуп кел\дъ. Бул  чыгарма  тууралуу   араб  тилинде  жана  трк  тилинде  жазылган  чечмелъълърдън  эё  белгил\ болгону, эё  къп  окулганы  жана  эё  къп  басылган  Али улкарий  чечмелъъ китеби. Бул китеп  Байыркы  учурларда  да  Орто  Азиялык  аалымдар   тарабынан  ъзгъчъ маани  берилген. Бгнк учурда Исламий билимдер менен алектенген  кишилердин  колунда  негизги булак  катары  сакталып  кел\дъ. Ош мамлекттик университетинин  теология факультетинин студенти Касым Моминов ушул китеп тууралуу Трк окумуштуусу «Эмали» аттуу эмгегинин  келамий (теологиялык) къз караштары аттуу дипломдук иш даярдаган. Бул эмгек факультеттин китепканасында бар.
4. Фетова Сиражийе. Бул чыгарма 569/1199-жылда Ош шаарында жазылган. Калькуттада 1827-жылда жана Лукнаулда «Фетова и кодыхан» атту китептин ичинде 1293-1295-жылдарда кайрадан басылган.  Ислам укугу тууралуу бул чыгарма 526 беттин кол жазмасын Багдад китепканасында бар экендиги билгил\.
5.  Курерул Ахбар жана Дурерул Анвар. Темуриййе жана Кадириййе аты менен таанылган Ханефий фетва китептериндеги хадистерге  баяндоо трндъ жазылган.

  Б- Оштук Али б. Османдын  Къз-караштары.

Оштук Али б. Османдын философиялык жана теологиялык къз караштарын йрън\ чн негизги булок «Эмалий» касидеси. 68 саптан турган бул касидеде системалуу теология илиминин иллахият (кудайдын заты  жана сыппаттары), нубуввет (пайгамбардык жана ага тиешел\ маселелер), семияят  (акыретке тиешел\ темалар) жана Эл-Эсма вал Ахкам (чоё кнъъ кылгандарга  дйнъдъ кандай баа  берилгендиги  жана акыреттеги  акыбалы  кандай  боло  тургандыгы) темалары  иликтенген . Оштук  окумуштуунун  бул  касыдеде  изилдеген  темалары жънндъ кыскача  маалымат  бермекчимин.

1-Кудайдын заты жана сыпаттары        
Исламды  башка  дйнълк  диндерден  ажыраткан  ъзгъчълг  Тевхид,  башкача  айтканда  Кудайдын  бар  экендиги.Кудайдын  аялы дагы, теёи дагы, баласы да. Ал кемчилиги болбогон эё мыкты  касиеттер менен сыпатталган  улуу  жаратуучу. Анын бар  экендигинин  башталышы  жана  аягы  жок. Ал  чн убакыт жана  мейкиндик жок. Каалоо, эрк  ээси болгон Кудай тир\ жана бардык иштерди тагдыр кылып къзъмълдъйт. Анын  дене ( вужуд) башталгычы жок (кыдем)  тбълк (бека) жалгыздык (вахданиет)  бар болуусу ъзнъ байланыштуу. Жаратылгандарга окшобоо сыяктуу заты сапаттары, заты менен болбогон  жана андан башка да болбогон  ушул бардык сапаттарда  жана иштерде Кудайдын башталгычы жок жана ал тбълкт\. Жаратылышта  жаратылгандардан эч бир нерсе ага окшобойт жана шерик жок. Кудай нерсе дагы  кърнкт\ дагы  жана касиет дагы эмес. Ошол себептен бълкчълърдън куралган эмес. Ошондой эле ал бълкчълъргъ бълнбъйт. Бирок  ага нерсе деген  създ колдоно алабыз. Ошондой эле анын оё солу, асты -ст жана жогору-тъмънннъ окшогон багыттар жок. Нерсе  термини бар нерсе чн колдонулат.  Жоктугу чн  колдонулбайт. Ал ааламдын раббысы ( тарбиялоочусу)  жана башкаруучусу. Бирок ал мейкиндикте жайгашкан эмес. Кудайдын заты менен бирдей болгон  къптъгън аттары да бар. Кудайдын тбълк сйлъъ сыпаты бар. Ал ушул сыпаты менен сйлъйт. Ушул себептен  Куран анын тбълкт\ жана жаратылбаган съз.                                                                                                                                 

2-Аалам.
 Аалам жана ичиндегилердин баардыгы  Кудай тарабынан  жаратылган. Кудайдын жаратуу сапаты (Теквин)  анын туруктуу сапаттарынан биръъс. Бирок жаратуу менен жаратылган бирдей эмес.  Дйнъдъ жаратылган адал жана арамдардын баардыгы Кудай тарабынан берилген.
3-Пайгамбардык
Кудайдын жер жзнъ жиберген  пайгамбарларга  жана аларга кабар алып келген периштелерге чын жръктън ишен\ парз.  Бардык пайгамбарлар  ишеничке татыктуу жана кнъъсз адамдар.  Алар эркин болуп  эч убакта  жалган сйлъбъйт. Пайгамбарлар эркектерден гана болгон. Зулкарнейн жана Локман Акимдин  пайгамбардыгы жънндъ  талаш бар.
 Алаа Тааланын адамзатка жънъткън  эё акыркы пайгамбары Аз.Мухаммед. Ал анбий жана олуялардын  имамы.  Ошондой эле башка пайгамбарлардын  эн улугу. Аз.Пайгамбардын Мираж окуясы,    башкача айтканда  аятта  кабар берилгендей  Медина шаарынан  Кудус шаарына  денеси менен кеткени  чындык. Анын алып келген негиздери кыяматка чейин аткарылат. Дйнъдъ кээ бир момун мусулман олуялар Кудайдын жардамы менен башка адамдардын колунан келбеген кереметт\ окуяларды  кърсътъ алышат. Бирок ушул адамдардын  эч бири  пайгамбарлар даражасына жете албайт.

4-Акырет.
 Бардык адамдар  ългъндън кийин  кайрадан Кудай тарабынан тирилтилет жана кылган иштери тууралуу суракка тартылат.  Сурак тартылуу, тараза жана Сырат къпръс чындык. Эсеп-кысап бткъндън кийин жакшылыгы къп болгондорго  амал дептери оё жагынан, ал эми жамандыгы  къп болгондорго сол жагынан берилет. Кудай адилетт\ адамдарды жаратып жана ълтрп, суракка  тарта турган  ыйман кылып  жакшылык кылганды бейишке, Кудайды тааныбай жаман иштерди  жасагандарды  тозокко киргизе турган Кудайдын ъз. Бейиш жана тозок кийин жаратылган жана тбълкт\. Ал жерге  киргендер да тбълк калышат. Момун мусулмандар  бейиште Кудайды эч кандай тоскоолдук болбостон кършът. Бейиштеги эн улук белек Кудайдын кърнш.

5-Имамет (мамлекет башчылыгы)
 Биринчи търт Халифат, кадыр-баркы боюнча кезеги менен  Аз.Абу Бакир, Омар, Осман жана Али болушкан. Мунун тескерисин колдогон Шиа жана башка агымдар эхли сннъткъ кирбейт. Аз.Али  дагы Пайгамбардын  шакирттеринин  эё улугу деп эсептел\с абзел.  Аз. Алинин урук тукумуна  кыянаттык кылган   Умеййе  Халифи Йазидка ланет айтылбайт.
6-Эл асма (чоё кнъъ кылгандар бул дйнъдъ кандай ат менен аталат) жана  ахкам ( чоё кнъъ кылгандар акыретте кандай жазага тартылат). 
Оштук Али бин Осман ушул темада  ишеним жана ага тиешел\ маселелерди   иликтейт. Тууроо  жолу менен ишенген кишинин ыйманы  кабыл болот. Бирок  ар бир момундун ыйманын кээ бир далилдер менен негизделиш керек. Бул темада  билимд\ жана сабатсыздар  чн эч кандай кечирим кабыл кылынбайт.  Жашоодон мтн згън учурда  ыйман келтиргендин  ыйманы кабыл болбойт. Анткени анын чын жръктън  каалоосу жок. Ал ълм коркунчу менен ыйман келтирген.  Чыныгы ыйман бул  акылдуу жана эркт\ бир адамдын  иши.  Ибадат жана диндик иш-аракеттер ыймандын бир бълг эмес. Ыйман ушулардан  жогоруда турат. Зордоо, уурулук кылуу, адам ълтр\гъ окшогон  кнъълърдън улам  момун дининен чыкпайт. Эгерде  адам бул иштерди соо абалында жана динден чыгуу максаты менен жасаса  ошондо гана динден чыгат. Чоё кнъъ иштеген адамдын абалын айта турган болсок  ыймандуу момундар  тозокто тбълк калбайт.  Тозокто жазалангандан кийин  бейишке кирет. Чоё кнъъ кылгандар чн пайгамбардын колдоосу болот.
     
 Корутунду

(V)ХI.  жана  (VI)ХII. кылымдарда  Бухара  жана  Самарканддан кийин  Фергана ъръън Ислам дйнъснн чыгыш аймагында илим борборлорунан, ъзгъчъ ислам укук борборлорунун бири катарында эсептеле  баштаган. Мындан мурда да Фергана  философия жана астрономия  илимдери боюнча  атагы чыккан. 800-жылдарда  Ахмед ал-Фаргани менен бткл ислам дйнъснд белгил\ болду. Матуриди теология агымы Самаркандда тзлгън жана Несефте негизделип  жана системалаштырылган. Фергана ъръъннн Ош шаарында Оштук Али бин Осман менен  адабий усулда ыр трндъ илимий чыгармалар жазылган.  Бул акын менен Ош шаары аймактагы теология илиминин  эё мыкты борборлорунун бирине айланды. Фергана, Маргалан жана Наманган шаарларын укук илиминин  борбору болуп турган мезгилде Ош шаары ислам укугу жана теология илиминин да борбору боло баштаган. Ошол доордогу чыгыштын муфтусу Оштук Сулайман бин Мухаммед эле. Фергана ъръънндъг башка шаарлардан да ътъ атактуу аалымдар чыккан :
 Ъзгън:  Махмуд бин, Абдул Азиз.
 Фергана: Фахруддин Хасан бин Мансур ел-Фергани (5921196)
Жогоруда аталган аалым Кадыхан  аты менен таанылган  жана  «Фетева Кадыхан» аттуу чыгарманын  жазуучусу.
 Маргалан: 1. Захрудин Али бин Абдул Азиз (5931197)
Бул аалым  «Хидайе» аттуу чыгарманын автору.
2. Низамуддин Омар  бин Али Бин Эбу Бакир (6001203)             3. Зейнуддин  Абдурахим Бин Эбу Бекир Имадуддин Бин Али ел-Имади (6701271)
 Аксыкент : Эбу Абдиллах Нусамуддин Мухаммед Бин Мухаммед бин Омер (6441247)
Жогоруда аталган аалымдардын баардыгы Ханафы ислам укугунун эё белгил\ аалымдары болушкан. Ошол кылымдарда Фергана ъръънндъг башка шаарлар сыяктуу Ош шаары да Ханафи жана Матруди агымынын  илим борбору болгон. Ханефи агымынын  эё белгил\ укукчусу жана эё белгил\ укук  чыгармасынын жазуучусу  Эбу Бекир Мухаммед  бин Эби Сехил Ахмед Шемсул  Эиме ес-Сарахси  4831090 жылда  Маргаланда къз жумду.
 Бул аалымдын  кмбъзнн  Ъзгъндъ экендиги айтылууда. Ошол доордогу  укук маданияты учурда да  таасирин тийгизип жатат. Азыркы мезгилдеги молдолордун колунда болгон  жана медреселерде окутулган  «Шерхул Викайе» (мухтасарул викайе) аттуу  чыгарма  экинчи «Садру Шериа» деп таанылган  Убейдулла Бин Месуд Бин Махмуд (747/1347) тарабынан жазылган. Чечмелъъ: Викайе аттуу чыгарма Тажуш-Шериа деп аталган белгил\ аалым Махмуд бин Ахмед (VIII/ХIV) тарабынан  Хидайе аттуу чыгармадан тандалмалар менен жазылган. Бул чыгарма кнбздъ да ислам укукгун окуучулар чн эё негизги чыгарма болуп эсептелет. Оштук Али Бин Османдын «Эмали» касидеси да ошол даражага ээ жана медреселерде бул чыгарма жана чечмелъълър окутууда Фергана жана Оштон чыккан  аалымдардын жардамы менен  Шиалар жана башка саясий агымдар  бул аймакта  колдоого ээ болгон эмес. Ошондой эле бул аймак  жана Орто Азия  ушул кнгъ чейин Эхли Сннъттн борбору болуп кел\дъ.

Изилдъъдъ колдонулган адабияттар