İSLAM’DA AKTİVİZM VE QUİETİZM1:

İLK MÜRCİE’NİN DURUMU* 

Michael Cook

Çeviren: Dr. Sönmez Kutlu**

Bu makalede ilk Mürciîliğin politik yapısının teşekkülü ele alınnmaktadır. Yaygın görüşün aksine, ben Mürcie’nin aktivist bir mezhep olduğunu tartışacağım. Tarihi geçmişine giderek, ilk Mürcie ile ilgili yetersiz bilgimizi zikretmekle işe başlayacağım. Sonuçta kapsamlı bir problem olan İslam’da aktivizm ve quietizm konusundaki kendi bulgularıma yer vereceğim. Burada ana hatlarıyla sunduğum bu çalışma, İslam’ın ilk dönemlerindeki Mürciî ve Kaderî tartışmaları içeren bir incelemenin kaynakları konusunda çıkacak olan monogrofide etraflı bir şekilde ele alınacaktır.[2] Araştırmamızdaki kaynak kritiği ile ilgili hususiyet, bu özet makalemizde de açıkça görülecektir: Siyasi görüşlerden çok kaynakların tartışması yapılacaktır. Kaynaklar, siyasî tezahürlerden daha az ilgi çekicidir. Fakat bu makale, en azından, modern yorumlarımızda esas aldığımız dayanakların (kaynaklar ve rivayetler) ne kadar zayıf olduğunu anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

İLK MÜRCİÎLİK

Mürciîliğin klasik doktrini, imanın amellere dahil edilmemesi inancından ibarettir.[3] İyi davranışlı müminler olduğu gibi günah işleyen müminler de vardır, fakat bunların hepsi mümindirler. Bu fikir, II. Ve III. Asırda yazılmış kaynaklarda uzun uızadıya tartışılmaktadır. İslam’la ilgili konuları araştıran hiç kimse, bunu görmezlikten gelemez. Bununla beraber kaynaklarımız, İlk Mürcie’den (el-Mürcie el-Ûlâ) veya “İlk Mürciîlik” (İrcâ el-Evvel)’ten nadiren bahsetmektedirler. Onlar, bunu, bir kimsenin, ilk iç savaştaki haklı ve haksız tarafla ilgili hükmü ertelemesi gerektiği şeklindeki kelamî olmaktan çok tarihi olarak klasik doktrinden önce olupolmadığı önemli bir sorudur, fakat onu burada bir kenara bırakacağız.

Bu “ilk Mürciîlk’in” içeriği, erken dönemlere ait iki kitapçıkta çok güzel bir şekilde açıkalnmaktadır. Birincisi, Muhammed b. el-Hanefiyye’nin oğlu Hasan’a nisbet edilen ve herkesin okuması amacıyla yazılan “Kitâbu’l-İrcâ”dır. Medineli ve Ali’nin soyundan gelen bu şahsın, Halife Abdulmelik döneminde yıldızı parladı. (Muhtemelen onun döneminde öldü.)[4] onun mektubu kısa ve anlaşılması biraz güç Mürciî tavrı içermektedir. Bu kitapçık, geniş bir tahli,liyle, Professor Josef van Ess tarafında yayınlanmış bulunmaktadır. Van Ess, mektubun sahihliğini savunur.[5] Bu husutaki ikinci kitapçık, Salim b. Zekvan’a nisbet edilen İbâdî bir metindir.[6] Buna, başka açılardan, Dr. A. K. en-Nâimî tarafından dikkat çekilmiştir. Mürcie aleyhtarlığı ile ilgili uzun bir tartışmayı içeren bu metni, yukarıda dikkat çektiğim monografik çalışmamda yayınlayacağım. Bu esr, eğer sahihse, ilk yetmişli yıllrda yazılmıştır. Bu, Van Ess’in 75/694 yılına tarihlediği Kitâbu’l-İrcâ ile karşılaştırılabilir. Bunların gerçekten sahih olup olmadığı, monografi çalışmamda uzun uzadıya tartıştığım bir sorudur. Bu münakaşada en önemli nokta, onların ya her ikisinin sahih olarak kalması veya her ikisinin birden sahihliğini kaybetmesidir.

Salim tarafından ağır bir şekilde eleştirilen Mürciî doktrin, dil ve içerik itibariyle, Hasan tarafından ileri sürülen doktrine son derece yakındır. Ayrıca Kitabu’l-İrcâ’nın metninin anlaşılmasına ve düzeltilmesine büyük katkısı olacaktır. Bu doktrinin özü, şu basit bilgi nazariyesinden ( epistemoloji) oluşur. Bir kimse, (a) olaylara bizzat tanık olmamışsa (b) onlarla ilgili kesi,n bir delili de yoksa, onun bu konuyla ilgili hükmünü ertelemesi[7] gerekir. (Bu bilgi nazariyesinin kaynağı tesadüfen aklıma gelen, ilginç bir sorudur: O ya yerli ve yaygın bir mantıktır veya bu dönemlerde varlığını sürdüren Septik-Empirist gelenekten kaynaklanmaktadır.[8]) Bu bilgi nazariyesi (epistemolji) usturasının ilk kullanılması, ilk sivil savaşlarda[9] olmuştur. bu esasa göre, orada bulunmadığımız ve yalnızca çelişkili ifadeler duyduğumuz için, kimin haklı kimin haksız olduğuna hükmedemeyiz. Bu birinci iç savaş, İslam’ın ilk dönemlerinde, her hangi bir mezhebin kendisini tanımlaması konusunda çok önemli bir temel oluşturduğu için, bu Mürciî doktrini, kasıtlı olarak, mezhep dışı bir doktrin olarak görmek fazla önem arz etmemektedir.

Biz, bu doktrini hangi tarihi döneme yerleştireceğiz? Onu ilk defa kim, ne zaman ve nerede ortaya attı? Kaynaklarımızın yanıltmaya başlaması bu noktadadır? Mürciiliğin ilk çıkaranın kim olduğundan başlamak en kolaydır. Çünkü bu kaynakların cevaplamak için ortaya attığı bir sorudur. Daha da önemlisi onlar, üç karşıt cevap vermektedirler:

1-Yaygın cevap, yukarıda da bahsedildiği gibi, Kitabul irca’nın yazarı olarak gösterilen Hasan’dır. Buna  III. asra kadar yazılan biyografik eserlerde çok rastlanır. Bu görüş, başta Van Ess olmak üzere -alternatif cevapları tartışmadan kabul eder- bir kaç çağdaş bilim adamı tarafından benimsenmiştir. 

2- İkinci cevap, Evzai (öl.157/773)’ye atfedilen ve Ebu Davut es-Sicistani (öl.257-870) tarafından da rivayet edilen görüştür. Burada söylendiğine göre, Mürciiliği ilk ortaya atan kişi, 82/ 701’de Cemacim savaşına katılmış Kays b. Ebi Müslim el-Masır adında Kufe’li biridir. Bunun kısa tartışması, Helga Brentjes ve W. Madelung tarafından yapılmıştır.

3- Üçüncü cevap -ilk Hanbeli kaynaklarda da çok göze çarpar- Cemacim’de savaşmış, oldukça meşhur bir Kufe’li Zerr b. Abdillah’tır. Bu cevap, birçok dökümanda yer almasına rağmen, bildiğim kadarıyla çağdaş alimlerce tartışılmamaktadır.

Görüldüğü gibi, Mürciiliği ilk ortaya   atan rolünde üç ayrı adaya sahibiz.[10]

Mürciîliğin ne zaman ortaya çıktığı meselesi, kaynaklarımızın sık sık, doğrudan bahsettikleri bir konu değildir. Kaynaklar, genel olarak, bizi I. asrın 70/689’li veya 80/699’li yılları üzerinde düşünmeye davet etmektedir.[11] Eğer daha sağlam delillere baş vurursak, yine çelişkilerle karşılaşırız. Hasan’ın bu fikri ilk ortaya atması rolüyle ilgili tüm gelenek, onun (son derece tartışmaya açık) ölüm tarihini Cemacim öncesi olarak tespit etmemizle ilgilidir.[12] O halde, İrcâ 82/701’den önce başladı. Yine de kaynaklarımızda, tarihle ilgili kesin tek ,ifade, İrcâ’nın İbnü’l-Eş’as’ın yenilgisinden yani 82/701’den sonra ortaya çıktığını açıkça bildiren rivayettir. Bu konuyla daha fazla uğraşmamıza gerek yoktur.

İrcâ’nın nerede ortaya çıktığı meselesine gelince, bu fikri ortaya atan muhtemel şahsı belirlerken, kaynaklarımız bunun cevabını net olarak vermemektedirler.[13] Hasan Medine’li, oysa Kays ve Zerr Kufe’lidirler. Bu şekliyle, konu, bizim görüş belirtmemizi gerekli kılmaktadır. Hasan ve dolayısıyla hicazlı olması lehinde, onun üyeliğinin genelde kabulü, daha sonra kaynakların yanısıra, kendi yazdığı Kitâbu’l-İrcâ tarafından da desteklenmektedir. Fakat sonraki kaynakların onayladıkları, bize göre, gereğinden fazla bizi etkilememelidir. Eğer sadece isnadda Hasan’a atfedildiğini kabul edersek, bu mektup tartışmanın kuvvetli bir dayanak noktası olur. Üzerinde duracağımız bu sebepten dolayı, bu isnad şüphelidir. Burada başta mektubun metni olmak üzere, Hasan’ın bir Mürciî olduğuna dair mevcut dökümanımızın, hemen hemen tamamının, özellikle de bu kitapçığın metninin Kufe kaynaklı olduğunu belirtmek yeterlidir. Bizzat Hicaz’dan gelen rivayetlerden de müstakil bir kanıt elde etmek mümkün değildir. Hatta Mürciî kaydı (bu rivayetlerde) bizzat yoktur. İrcâ’nın Kufe kaynaklı oluşu, kaynaklarımızdan öğrendiğimize göre, bu akımın ağır basan Kufe’li karakteriyle tam olarak uyuşmaktadır.

Bu sebeple, benim tercihim,İrcâ’nın Kufe kaynaklı olduğu yönündedir. Hasan’ın iddia edilen rolünü, Kufe Mürciîliği lehinde Ortaya atılmış bir iddia olarak açıklamaya devam edeceğim. Kufe Mürciîlerinin ilk muhaliflerinin Kufe Şiileri olduğunu hatırlayacak olursak, o zaman, Ali’nin soyundan ve Hicaz’lı kurucu rolündeki önemsiz bir kişinin böyle bir çağrısı, maksatlı polemik bir harekete benziyor. Fakat Hasan’ın rolünün tarihiliğine inanan bir kimse, bu yorumu mükemmel bir şekilde tersine çevirebilecektir: Zerr’in rolüyle ilgili belgeler, Hanbeli kaynaklı bile olsalar, belirgin Kufe Şiiliği’nin izlerini taşıyan isnadlarla doludur ve bu isnadlar, ikinci derecede bir Şii uydurması olarak görülebilir. Bundan sonraki satırlarda, Medine ve Kufe kaynaklı şeklindeki her iki görüşü de alternatif hipotezler olarak göz önünde bulunduracağım.

İLK MÜRCİÎ SİYASET

İkinci derecedeki kaynakların çoğunda, Mürciîliğn politik adı pek cazip değildir. En iyisi, quietistler oldukları, en kötüsü ise mevcut rejimin uysal destekcileri oldukları şeklindeki bilgilerdir. Bu lakab, öncelikle, iıknci yüzyıla ait, özellikle de ilk Hanefilikle ilgili bir belgeye dayanır. Hanefiler için böyle bir şey söylememizin ne ölçüde doğru konusunu, burad ele almamıza gerek yoktur. Benim tartışmak istediğim konu, bu imajın tartışmasını yaptığımız “İlk Mürcie”yi kapsayacak kadar, haklı olarak geriye götürülüp götürülemeyeceğidir.

Bunun ilk Mürcie’ye kadar geriye götürülebileceğini gösteren, farklı yorumlara müsait olmayan ve son derece açık olan tek metin verdır.Kitâbu’l-İrcâ’nın bir bölümünde, Hasan, aşırı Şiileri, Emeviler ve Allah hakkında yalan uydurmakla itham eder (ve a’lenü’l-Firya alâ beni Ümeyye ve alâ’l-Allah). Van Ess de, Hasan’ın eserindeki diğer pasajları ve ondan miras kalan diğer konuları (Kaderiyye’yi reddi, mut’ayı reddeden meşhur hadisin isnadında yer alışı, peygamberin ölümünden sonra ganimetin taksimine karşı olması rivayeti-bu rivayet maalesef çok fazla tahrife uğramıştır-) Emevî taraftarlığı veya quietist anlamında yorumlanmıştır. Burad bunları etraflıca tartışmak istemiyorum. Benim ısrarla üzernde durmak istediğim nokta, bunların hiç birinin, Hasan’ın lehinde, Emevî taraftarlığının veya quietist tavrın müstakil bir delilini vermemektedir. Bir başka deyişle, eserde Benî Ümeyye’ye atıfta bulunan ifade, tartışma götürmemesine rağmen, kuşkusuz tek bir ifadedir.

İlk Mürciîliğin, Ümeyye oğulları taraftarlığı veya quietist demek olduğu tezine karşı getirilebilecek deliller nelerdir? Birincisi, burada gözden kaçmayan ve vurgulanması gereken bir gerçek vardır: Madelung’un da ortaya koyduğu gibi, Mürciîler, Cemacim Savaşında isyan edenlerin yanında yer almışlardır. Buna ilk Mürciî rolündeki iki aday olan hem Kays, hem de Zerr dahildir. Bunu Hasan’ın mektubundaki Emevi taraftarlığıyla uzlaştıracak garip veacelece ortaya atılmış bir hipoteze gerek vardır. Madelung gibi, bu isyana katılan Mürciilerin, ya kendi prensiplerine ihanet ettiklerini veya Van Ess gibi, onların Hasan’ın “ilk iç savaşla” ilgili doktrinini benimsemediklerini, fakat çağdaş politikalarında hiçbir zama faydasını görmedilerini düşünebiliriz.

İkincisi; yukarıda bahsedilen İbadî bir eserin tanıklığıdır. Salim’den öğrendiğimize göre, Mürciîler Muaviye’den teberri[14] ediyorlardı. (O, Mürciîliğin genç nesli kendilerine katılmaya davet etmekle “genç neslin Muaviye konusunda hiç bir bilgileri olmadığı şeklindeki (İrcâ) nazariyelerini ihlal ettiklerine dikkat çekmek için böyle bir şeyi zikreder.) Bununla beraber, Mürcie içinde o günün yöneticilerinin durumu konusunda farklı görüşler olduğunu da öğrenmekteyiz; bazıları, onları dost edinilmeleri yasaklanmış günahkar mü’minler (mü’minûn dâllûn) olarak kabul ederken, diğer bazıları, onlşarı kesin kafir olarak görürler. Salim, iki grubu karşı karşıya getirmek için bu uygun polemikten yararlanmıştır. O, rejim hakkında daha olumlu bir görüşe sahip olan Mürcie’ye hiç atıfta bulunmaz, açıkça sükut eder. Çünkü bu tip görüşlerden kendi tartışma mihverinde istifade edilecektir. Aynı şekilde, o böyle bir manzarada, Hasan’ın Emevileri destekleme tavrına uygun garip ve acilen ortaya atılmış özel bir hipoteze gerek duyabilir.

Bu durumda, Kitâbu’l-İrcâ’da Emevilerin lehine bir atıfta bulunmasını nasıl izah etmeliyiz? Muhtemelen iki ayrı yorum akla gelmektedir: birincisi, isnadla ilgili değerlendirmelerden kaynaklanmaktadır. Daha önce söylediğim gibi, Hasan’ı bir Mürciî olarak kabul eden dökümanın tamamına yakını Kufe kaynaklıdır. (Kufeli olmayan az bir kısmı ise, Basra kaynaklı görünüyor.) Fakat bunun içerisinde, dökümanın iki farklı türü birbirinden ayrılabilir. Birincisi, isnadları II. Asrın ilk yarısındaki Kufeli ravileri gösteren kesin Kufeli döküman diyebileceğimiz metinlerimiz var. Bu rivayette, kısmen, kufeli Şiiler rol oynadı. (Hasan’ın Kaderîler’e karşı tepkisini açıklayan rivayet buna örnek verilebilir.) Fakat en dikkat çekici konular, Kufeli Mürciiler’den –tamamıyla gerçek veya tartışmalı Hicazlı kurucu liderin mirasını ellerinde bulmayı ümit ettiğimiz bu kimselerden gelmektedir.

İkinci olarak, bu kesin kaynaklı dökümanların yanında, ikinci derecede Kufe dökümanı adını verebileceklerimiz vardır. Bu gruba giren rivayetler, II. Asrın sonlarında yaşamış Kufeliler tarafından rivayet edilmişlerdir. (Kufe asıllı olmasına rağmen Mekke’de yerleşmiş olan büyük hadisci Süfyan b. Uyeyne’yi buraya dahil etmemizin bazı gerekçeleri var.) Fakat Kufelilerin kendilerinden rivayette bulundukları bu otoriteler, çok eski ve hayatları net olmayan Hicazlılardır: Mekkeli Amr b. Dinar (öl. 126), muhtemelen onun genç çağdaşlarından Abdülvahid b. Eymen ve Medineli Osman b. İbrahim el-Hatibi. Bu ikinci derecedeki Kufeli dökümanın iki önemli özelliği vardır. Birincisi, isnadlar son derece şüphe uyandırıcıdır. Mesela, ilk Mekkelilerden olan hadisci Abdülvahid b. Eymen, özellikle 190’lard veya daha sonra ölen Kufelilerin rivayette bulunduğu birisidir. İkinci olarak bu materyal, bu metin de dahil, Kitâbu’l-İrcâ’ya yapılan bütün atıfları içerir. Sadece yazarı Hasan’ı, böyle bir eseri yazdığına pişman ettiren muhalif bir rivayet istisnadır. Üstelik bu atıflardan birisi onun doktrinini el-İrcâ el-Evvel şeklinde açıkça yapmış olduğu bir sınıflandırmayı içerir. İlk iç savaşla ilgili iman konusunda ortaya çıkan kötü bir bidatin aksine olarak beğenilen bir tavır şeklinde ima edilmiştir.

Bu değerlendirmeler ışığında ele alacağımız bu hipotez, aşağı yukarı bunun gibidir. Klasik türdeki aşırı Mürciîliğin Kufede zayıflamaya başladığı ikinci yüzyılın ikinci yarısındaki bir dönemde, Mürciî mirastan düzeltilebilecek olanı düzeltmek için bir teşebbüste bulunuldu. Bu kurtarılan kısım, rolü uygun bir şekilde oynanmış Hicazlı kurucunun ilk Mürciîliği şeklinde takdim edildi. Kitâbu’l-İrcâ’nın metnine sahip olmamızı sağlayan böyle bir teşebbüse şükran borçluyuz. Fakat buna uygun olarak, bu metne orjinal şekliyle sahip olduğumuz konusunda güvence veremeyiz ve bütünüyle korunabilmesi için ödenmiş olabilecek bir bedel de, bir çeşit politik neşriyat olmasından kaynaklanmış olabilir. Hasan’ın Cemacim’den önce öldüğü rivayetini, daha çok onu Mürciî hareketten ayırma teşebbüsünün bir ürünü olarak yorumlayabiliriz. Bu bağlamda, Kitâbu’l-İrcâ’yı yazdığı için Hasan’dan tövbe etmesini isteyenin kim olduğunu bilmek büyük önem arz etmektedir. Maalesef bu isnad, böyle bir soruyu cevaplamamıza müsade etmeyecek kadar yetersiz ve düzensizdir. Bu rivayetin Kufeli veya Basralı olduğunu, Kufeli kabul ettiğimiz takdirde, Mürciîlere veya Şiîlere ait olduğunu söylemek zordur.

Bununla beraber, böyle bir şey, daha çok, fındık kırmak için balyoz kullanmaya benzer. Kitâbu’l-İrcâ’daki “Beni Ümeyye” ifadesinin daha doğru bir yorumu metnin tahrifi demektir. Elimizdeki eserin birkaç bölümü açıkça tahrif edilmiştir ki bunların asıl metnini tespit edebilmemiz zordur. Bizim üzerinde duracağımız pasajda tahrif edilmiş böyle bir pasajdır. Akla gelen ilk ihtimal, belli bir dönemde metni rivayet ederken, “Nebiyellah” ibaresinin “beni ümeyye” şeklinde yanlış okunmuş olduğudur.

Bir kimse, ister Mürciîliğin aktivist ister quietist olarak ele alınsın, geriye açıklanması gereken bir şey kalmaktadır. Benim iddiam, aktivist oldukları nazariyesine kıyasla açıklanması gereken daha az nokta vardır.

İSLAM’IN İLK DÖNEMLERİNDE AKTİVİZM VE QUİETİZM

Herkesin bildiği gibi İslam siyasi bir dindir. Ümmet ve İmamet, İslam toplumunda tarih boyunca etkili olan siyasi ve dini kavramlardır. Tıpatıp benzer bir duruma Hrıstiyanlıkta rastlanmaz. Bu şekilde, temel müslüman siyasi değerleri var olunca, o zaman ilk bakışta, müslümanın siyasi görevininbu değerlerle ilgili bir şeyler yapmakta yattığı tahmin edilebilir. Bu anlamda böyle bir aktivizm İslam’da mevcuttur. Burada Hristiyanlığın aksine, kendisini mazur göstermek için çalışması gereken quietist’lerdir. Mesla, iki büyük Şiî mezhebi olan Zeydîler ve İmamîler arasındaki karşıtlığı ele alalım. Aşırı aktivist’lerin mezhebi olan Zeydîliğin siyasi düşüncesi, açık ve bağımsızdır; İmamiyye’nin siyasi görüşleri ise, aksine, gaybet ve takiyye gibi fikirleri son derece ayrıntılı bir şekilde ele almakla tanınır. Bu iki görüşten her biri (Takiyye ve Gaybet) İmamiyye’nin quietist bir mezhebe dönüşme konusunda, ne kadar zorlandığının ve baskı altında kaldığının açık bir delilidir.

Bu aktivist miras, İslam tarihinde kabile toplumunun esas önemini yansıtır. Müslüman dünyayı oluşturacak toprakları fetheden, kabile mensuplarıydı. Onlar yüzyıllar boyu aktivist hareketin canlı kalması için ellerinden geleni yaptılar. Ummn’lı, Yemen’li ve Fas’lı İmamiyye’nin kabilevi çevrelerini veya İbn tumart ve Sudan’lı mehdinin durmlarını (cariers) bunun kanıtı olarak alabiliriz. Diğer büyük dinlerden farklı olarak İslam, kabile dayanışmasında son derece başarılı bir ideolojidir. (Hz.) Muhammed’in kıyıda köşede kalmış taklitçilerinin bolluğunu da buna delil olarak gösterebiliriz.

Fakat genelde, Müslüman dünyası, siyasetinde bu manevi özelliğini güçlükle sürdürebildi. Halifeliğin yerleşik hayata geçmiş bölgelerinde, siyasetin sosyal temellerinin değiştirilmesi için iki süreç işletildi. Birincisi, yeni ve oldukça farklı siyasi ve askeri bir sınıfın ortaya çıkmasıyla kabile mensuplarından oluşan fetih ordularındaki dayanışma ruhunun yavaş yavaş zayıflamasıydı. İkincisi, fethedilen bölgelerdeki halktan çok sayıda insanın İslam’ı seçmesiydi. Öyleki İslam’ı seçmenin imtiyazlı fatihler sınıfına katılmak anlamına geldiği konusunda artık hiç bir şüphe kalmamıştı. Bu iki sürecin sonucunda siyasi iktidarın uygulamalarına destek olmayan ve onu elde etmek için gerçekçi bir beklentisi olmayan çoğunluğu oluşturan Müslüman bir halk tabakası meydana geldi.

Bu şartlar altında, işniz siyaset değilse, en iyisi ondan uzak durmak gerektiği fikrinin, giderek daha fazla üzerinde durulması bir sürpriz değildi. Yani fitne varsa kapıları kilitle ve evde otur. İknci asırda, bir dönüm, bir yığın bu çeşit tavsiyeler, hadisciler arasında dolaşmaya başladı; üçüncü asrın ilk başlarında ise Abbasî aşırılığına karşı siyasi anlaşmazlıkta Hanbelî akımının politik olmayan bir siyaset geleneği hakim oldu.

İlk Mürcie’nin durumu, bu genel perspektife tam olarak uymaktadır. Çevre, herhangi bir kabileye mensup fatihlerin Irak’taki büyük yerleşi,m merkezi olan Kufe’dir.[15] Irak , imparatorluğun en büyük eyaletidir.Fakat ilk iç saavaşın sonucu olarak –ikinci iç savaşla da doğrulandı-eyaletten öteye bir şey omamaya mahkum etmişti.Yavaş yavaş Irak’ın askeri rolünü, daha tecrübeli Suriyeli askerler üstlenmeye başladı. Suriyelilere karşı başarısız olmalarından dolayı, Kufeliler Harici isyancı Sahib ve putperest Zunbil’e karşı görevlerini ifa etme konusında ellerinden geleni yapmadılar. Kufeliler, çok faydasız duruma düştüler. Bu süreç, İbnü’l-Eş’as isyanında ve cemacim felaketinde yayıldı ve bu iki savaşla hızlandı. Bundan sonra gerçek iktidar hiç Kufelilerin elinde olmadı. Sadece iktidarın hatırası ve kuruntusuyla yaşadılar. Şiî cephede Kufelilerin hissiyet ve isteksiz bir aktivizmi ruhi taşkınlıklara dönüştü. Muhtermelen, burada, İmamilik ,Abbasi devletiyle uzun süre dayanışma içersinde olacağı quietist bir inanç haline geldi. İhtida amili, aynı yönde işledi. İkinci iç savaş sırasında, bütün ordu muhtedilerden oluşturulabildi. Fkat o, sopalarla silahlandırılmış bir orduydu. Sonraki dönemde, ilk savaşa katılanlar arasında silahları bırakıp sivil görevler üstlenen böyle kimseler olabilirdi. Şüphesiz mühtediler bazı aşırı ruhani şahısları temin etti; onlar da quietizm’in gelişmesi için gerekli  ortamı sağladılar.

Bu arka plan çerçevesinde, hem ilk mürciî aktivizmi, hem de quietizme’e doğru kayan sonraki gelişme, tarihi açıdan oldukça anlamlıdır.